जे. क्रेग व्हेन्टर इन्स्टिटयूट : ( स्थापना – २००६ ) जे.क्रेग व्हेन्टर इन्स्टिटयूट जनुकविज्ञानातील एक अग्रगण्य संशोधन संस्था आहे. जॉन क्रेग व्हेन्टर (John Craig Venter, १९४६) या अमेरिकन जैवतंत्रज्ञ व उद्योजक यांनी २००६ मध्ये या संस्थेची स्थापना केली. अमेरिकेतील रॉकव्हिल (Rockville, Maryland, USA) आणि ला होया (La Jolla, California, USA) या दोन शहरात या संस्थेच्या अत्याधुनिक प्रयोगशाळा आहेत. २५० पेक्षा अधिक वैज्ञानिक जे.क्रेग व्हेन्टर इन्स्टिटयूटमध्ये कार्यरत आहेत. द सेंटर फॉर अड्वान्समेंट ऑफ जीनोमिकस (The Centre for Advancement of Genomics), द इन्स्टिटयूट फॉर जीनोमिक रिसर्च (The Institute for Genomic Research -TIGR), द इन्स्टिटयूट फॉर बायोलॉजिकल एनर्जी अल्टरनेटिव्हस (The Institute for Biological Energy Alternatives), आणि द जे.क्रेग व्हेन्टर फाऊंडेशन जॉईंट टेक्नॉलॉजी सेन्टर (J. Craig Venter Science Foundation Joint Technology Center) या चार संस्थांच्या विलीनीकरणातून या संस्थेची निर्मिती झाली.
जनुकविज्ञानाच्या विविध शाखांमधील संशोधन या संस्थेमध्ये सातत्याने चालू आहे. मानवी जनुकवैद्यक (Human genomic medicine) अर्थात जनुकांचा विकारांच्या उपचारावर जनुकांचा उपयोग, सांसर्गिक रोगांचा अभ्यास, वनस्पती व सूक्ष्मजीवांच्या जीनोमचे विश्लेषण, पर्यावरणीय जनुकविज्ञान (Environmental genomics), संश्लेषी जीवविज्ञान (synthetic biology) आणि सजीवांचा शाश्वत ऊर्जेचे स्रोत म्हणून अभ्यास (biological energy) हे या संस्थेचे प्रमुख उद्देश आहेत. मानव आणि जीवाणू किंवा विषाणू यांच्या जीनोमचे त्वरित क्रमनिर्धारण (High-throughput genomic sequencing) हा सुरुवातीपासून या संस्थेमधील संशोधनाचा मध्यवर्ती भाग राहिलेला आहे.
आधुनिक जनुकविज्ञानातील शोधांचा उपयोग वैद्यकीय प्रगतीसाठी व्हावा आणि सामान्य व्यक्तींपर्यंत पोहोचावा, या ध्येयाने या संस्थेमध्ये नवनवीन प्रकल्प राबवले जातात. रोगकारक घटक आणि जनुकांमधील क्रिया-प्रतिक्रियांच्या आधारे व्यक्तिगत औषधोपचार करता यावेत या हेतूने विकारांच्या जनुकांवर येथे प्रयोग केले जातात.
औषधांना दाद न देणाऱ्या (Multi-drug resistant organisms-MRDO) जीवाणूंची संख्या वाढत आहे. उदा क्लेबशिएला न्यूमोनिए (Klebsiella pneumoniae), एंटेरोबॅक्टर (Enterobacter), ई. कोलाय ($-E. coli) आणि स्टॅफिलोकोकस ऑरियस (Staphylococcus aureus) या जीवाणूंचा अभ्यास जे. क्रेग व्हेन्टर इन्स्टिटयूटमधील संशोधक सातत्याने करीत आहेत. जीवांणूतील प्रतिरोध (Resistance) निर्मितीच्या जनुकाबद्दल महत्वाची माहिती संस्थेमध्ये मिळाली आहे. टॉक्सोप्लास्मा (Toxoplasma) आणि प्लास्मोडियम (Plasmodium) हे आदिजीव व विविध कवकजन्य आजारांचा सुद्धा अभ्यास येथे केला जातो. संसर्ग पद्धती आणि मानवी प्रतिक्षमता यंत्रणा या आजारांना कसे तोंड देते याचा शोध संशोधक घेत आहेत. रोगनिदानाच्या अत्याधुनिक आणि जलद पद्धती विकसित करणे ही या प्रकल्पांमागील प्रेरणा आहे. मानवी शरीरामधील सूक्ष्मजीवांची परिपूर्ण सूची (Human Microbiome) या संस्थेतील संशोधकांनी २०१२ मध्ये प्रसिद्ध केली. हा महत्वाकांक्षी प्रकल्प वैद्यकीय संशोधनासाठी दिशादर्शक ठरला आहे.
संश्लेषी जीवविज्ञान (Synthetic biology $) काही बहुमूल्य शोधांचे श्रेय जे क्रेग व्हेन्टर इन्स्टिटयूटला दिले जाते. जे क्रेग व्हेन्टर इन्स्टिटयूट आणि सिन्थेटिक जिनॉमिकस (Synthetic Genomics, Inc.-SGI) यांच्या संयुक्त प्रयत्नाने २०१० मध्ये पहिल्या मानवनिर्मित जीवाणू पेशीची निर्मिती केली गेली. या पेशीला मायकोप्लाझ्मा मायकॉयड्स JCVI-syn1.0 (Mycoplasma mycoides JCVI-syn1.0) असे नाव दिले गेले. २०१६ मध्ये संशोधकांच्या याच गटाने या पेशीची अधिक प्रगत आवृत्ती बनवण्यात यश मिळवले. केवळ ५३१,००० बेस जोड्या व ४७३ जनुक असलेल्या या पेशीची निर्मिती हा संश्लेषी जीवविज्ञानामधील मैलाचा दगड आहे. २०१३ मध्ये मानवी इन्फ्लुएंझावरील संपूर्णतः मानवनिर्मित लस शोधण्यात, JCVI ला यश मिळाले.
वाढत्या लोकसंख्येमुळे होणारी पर्यावरणाची हानी हे आज आपल्यापुढील मोठे आव्हान आहे. रासायनिक खते आणि प्लास्टिक सूक्ष्मकण यांमुळे जैविक परिसंस्थांवर होणारे दुष्परिणाम यांवर जे क्रेग व्हेन्टर इन्स्टिटयूट मध्ये विविधांगी संशोधन केले जाते. २००८ मध्ये JCVI मधील संशोधकांनी, सॉर्सरर -II ग्लोबल ओशन एक्सपेडिशन (Sorcerer II Global Ocean Expedition) अर्थात GOS हा प्रकल्प हाती घेतला. जगभरातील महासागर आणि सागरांमधील जीवाणूंचे नमुने गोळा करून त्यांचे विश्लेषण केले. यातून आतापर्यंत अज्ञात असलेल्या जीवाणूतील ६ कोटी नवीन जनुकांचा शोध लागला. या सागरी मोहिमांमधून मिळणारी माहिती सागरी प्रदूषण रोखण्यासाठी उपयुक्त ठरेल असे वैज्ञानिकांचे मत आहे. जीवाणूंच्या सहाय्याने शाश्वत ऊर्जास्त्रोत विकसित करणे आणि अधिकाधिक कार्यक्षम जैविक इंधनांच्या निर्मितीचे प्रयोग या संस्थेत केले जात आहेत.
गेल्या दोन दशकापासून जे क्रेग व्हेन्टर इन्स्टिटयूट जनुकविज्ञानाच्या कक्षा रुंदावणारे संशोधन कार्य करीत आहे.
संदर्भ :
समीक्षक : मोहन मदवाण्णा
