संस्कृतमध्ये ‘षष्टि’ म्हणजे साठ आणि ‘तन्त्र’ म्हणजे दर्शन/ज्ञानशाखा. ज्या तत्त्वज्ञानामध्ये वेगवेगळ्या साठ तत्त्वांचे विवेचन केलेले आहे, त्या सांख्य तत्त्वज्ञानावरील महत्त्वपूर्ण ग्रंथ म्हणजे षष्टितंत्र होय. सांख्य आणि योग दर्शनाच्या परंपरेमध्ये षष्टितंत्र या ग्रंथाचे अत्यंत महत्त्वपूर्ण स्थान होते, परंतु हा ग्रंथ सद्यस्थितीत उपलब्ध नाही. तो अतिशय विस्तृत ग्रंथ होता. या ग्रंथातील काही वाक्ये अन्य ग्रंथांमध्ये उल्लेखलेली असल्यामुळे तेवढी निवडक वाक्ये उपलब्ध आहेत.
ईश्वरकृष्ण विरचित सांख्यकारिका हा सांख्यदर्शनावरील सर्वांत प्रामाणिक ग्रंथ मानला जातो. या ग्रंथाच्या समारोपात ईश्वरकृष्णांनी असे स्पष्ट म्हटले आहे की, सांख्यकारिकेमध्ये वर्णन केलेले सर्व विषय हे षष्टितंत्राच्या आधारेच सांगितलेले आहेत. फक्त षष्टितंत्रामध्ये तत्त्वज्ञानाच्या अनुषंगाने वर्णन केलेल्या आख्यायिका (कथा) आणि अन्य दर्शनांची मते अथवा खंडन हे सांख्यकारिकेमध्ये समाविष्ट केलेले नाही. म्हणजेच सांख्यदर्शनावरील प्रमाणभूत ग्रंथालाही प्रमाणरूप असणारा ग्रंथ षष्टितंत्र, असे या ग्रंथाचे अद्वितीय महत्त्व आहे. योगसूत्रांवरील व्यासभाष्यामध्येही षष्टितंत्रामधील अनेक वाक्ये उद्धरण म्हणून दिलेली आहेत.
अनेक विद्वानांनी षष्टितंत्र या ग्रंथाचे रचनाकार पंचशिखाचार्य आहेत असे प्रतिपादन केले आहे. काही विद्वान सांख्य दर्शनाचे प्रवर्तक महर्षी कपिल किंवा वार्षगण्य नावाचे सांख्याचार्य हे या ग्रंथाचे कर्ते आहेत असे मानतात. परंतु, याविषयी कोणतीही निश्चित माहिती उपलब्ध नाही.
षष्टितंत्रामध्ये वर्णन केलेले दहा मौलिक अर्थ, पाच विपर्यय, अठ्ठावीस अशक्ती, नऊ तुष्टी आणि आठ सिद्धी अशा एकूण साठ तत्त्वांचे थोडक्यात विवेचन पुढीलप्रमाणे –
(अ) दहा मौलिक अर्थ : ‘प्रकृति’ म्हणजे सत्त्व, रज आणि तम यांची साम्यावस्था आणि ‘पुरुष’ म्हणजे ज्ञान प्राप्त करण्याची योग्यता असणारे चेतन तत्त्व ही दोन मूलतत्त्वे आहेत. या दोन मूलतत्त्वांच्या अनुषंगाने विचारात घेतले जाणारे दहा मौलिक अर्थ पुढीलप्रमाणे आहेत – (१) प्रधानास्तित्व : प्रकृति (प्रधान) या सृष्टीच्या मूळ कारणाचे अस्तित्व आहे. (२) एकत्व : हे एक तत्त्व आहे, अनेक नाही. (३) अर्थवत्त्व : प्रकृति व तिच्यापासून उत्पन्न होणाऱ्या २३ तत्त्वांमधील त्रिगुणांचे प्रयोजन (अर्थवत्त्व) पुरुषाला भोग आणि अपवर्ग प्रदान करण्यासाठी आहे. (४) अन्यता : प्रकृति आणि पुरुष ही वेगवेगळी तत्त्वे आहेत. (५) पारार्थ्य : प्रकृति व २३ तत्त्वे ही स्वत:साठी अस्तित्वात नसतात, तर स्वत:पेक्षा वेगळ्या (पर) अशा पुरुषासाठी अस्तित्वात असतात. (६) अनैक्य : पुरुष एक नसून अनेक आहेत. (७) वियोग : कैवल्य प्राप्त केल्यानंतर आणि प्रलय अवस्थेमध्ये पुरुष आणि प्रकृति यांचा संयोग असत नाही, तर त्यांचा वियोग असतो. (८) योग : कैवल्य प्राप्त करण्यापूर्वी आणि सृष्टीची स्थिती असताना पुरुष आणि प्रकृति यांचा संयोग असतो. (९) शेषवृत्ति : प्रकृति व तिच्यापासून उत्पन्न होणारी स्थूल आणि सूक्ष्म अशी एकूण २३ तत्त्वे यांमध्ये शेष-शेषी किंवा अंग-प्रधान संबंध असतो. प्रकृति ही प्रधान आणि २३ तत्त्वे ही तिचे अंग आहेत. (१०) अकर्तृत्व : पुरुष हा कर्ता नाही.
(आ) पाच विपर्यय : विपर्यय म्हणजे विपरीत ज्ञान होय. रज आणि तमोगुणाच्या प्रभावामुळे उत्पन्न होणारे क्लेश म्हणजेच पाच प्रकारचे विपर्यय होत – (१) तम (अविद्या) : प्रकृति, बुद्धी, अहंकार किंवा पाच तन्मात्र या आठ अनात्म तत्त्वांपैकी कोणत्याही एका तत्त्वाला पुरुष समजणे. (२) मोह (अस्मिता) : अणिमा (सूक्ष्म होण्याची सिद्धी), लघिमा (हळुवारपणा) इत्यादी आठ प्रकारच्या सिद्धी प्राप्त झाल्यानंतर त्याविषयी अभिमान उत्पन्न होणे. (३) महामोह (राग) : शब्द, स्पर्श, रूप, रस आणि गंध या दिव्य आणि अदिव्य विषयांप्रती आसक्ती उत्पन होणे. (४) तमिस्र (द्वेष) : उपर्युक्त शब्दादी दहा विषय आणि अणिमा इत्यादी आठ सिद्धी यांविषयी असणारा द्वेष असा अठरा प्रकारचा तमिस्र होय. (५) अंधतमिस्र (अभिनिवेश) : शब्दादी दहा विषय आणि अणिमा इत्यादी आठ सिद्धी यांपासून उत्पन्न होणारे मृत्यूचे भय म्हणजे अठरा प्रकारचा अंधतमिस्र होय.
(इ) अठ्ठावीस अशक्ती : अशक्ती म्हणजे शक्तीचा अभाव होय. अशक्तीचे एकूण २८ प्रकार आहेत. ५ ज्ञानेंद्रिये, ५ कर्मेंद्रिये व मन ही अकरा इंद्रिये यांमध्ये योग्य प्रकारे काम करण्याची शक्ती नसेल, तर त्यांच्यातील क्रियाशीलतेच्या अभावामुळे बुद्धीदेखील काम करण्यास असमर्थ होते. ११ इंद्रियांच्या अशक्तीमुळे बुद्धीमध्ये येणारी असमर्थता हे अशक्तीचे ११ प्रकार होत. (१) बाधिर्य : बहिरेपणा (२) कुष्ठिता : स्पर्शाचा अनुभव न होणे (३) अंधत्व : आंधळेपणा (४) जडता : चव ओळखता न येणे (५) अजिघ्रता : वास ओळखता न येणे हे पाच ज्ञानेंद्रियांचे दोष आहेत. (६) मूकता : मुकेपणा (७) कौण्य : हाताने वस्तू ग्रहण करता न येणे (८) पंगुत्व : पांगळेपणा (९) क्लैब्य : नपुंसकत्व (१०) उदावर्त : पायु (गुद) इंद्रियाची अशक्ती हे पाच कर्मेंद्रियांचे दोष आहेत. (११) मंदता : मन योग्य प्रकारे काम करू न शकणे अशा अकरा प्रकारच्या अशक्ती आहेत व यांमुळे बुद्धीमध्येही ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी किंवा क्रिया करण्यासाठी असमर्थता उत्पन्न होते. या ११ व पुढे वर्णिलेल्या ९ तुष्टी आणि ८ सिद्धी यांचा अभाव असणे, या १७ अशा एकूण २८ प्रकारच्या अशक्ती आहेत.
नऊ तुष्टी : तुष्टी म्हणजे संतुष्ट होणे. सांख्य दर्शनात चार प्रकारच्या आध्यात्मिक आणि पाच प्रकारच्या बाह्य अशा एकूण ९ प्रकारच्या तुष्टी मानल्या आहेत. प्रकृति, उपादान, काल आणि भाग्य अशा चार प्रकारच्या आध्यात्मिक तुष्टी आहेत. त्यांचे स्पष्टीकरण पुढीलप्रमाणे – (१) प्रकृति – प्रकृतीपेक्षा पुरुष (आत्मा) वेगळा आहे अशा प्रकारचे विवेकज्ञान बुद्धीद्वारेच प्राप्त होते. हे विवेकज्ञान प्राप्त झाल्यावर पुरुषाला कैवल्य प्राप्त होते. ‘बुद्धी ही प्रकृतीचाच परिणाम असल्यामुळे हे विवेकज्ञान पर्यायाने प्रकृतीद्वारेच प्राप्त होते. त्यामुळे मला (पुरुषाला) ज्ञान किंवा कैवल्य प्राप्त करण्यासाठी कोणत्याच प्रकारचे प्रयत्न करण्याची गरज नाही,’ अशी समजूत करून घेऊन प्रकृतिच कैवल्य प्राप्त करवून देईल असे मानून संतुष्ट राहणाऱ्या मनुष्याच्या बुद्धीची अवस्था म्हणजे ‘प्रकृतितुष्टी’ होय. (२) केवळ संन्यास घेतल्यानेच मला ज्ञान प्राप्त होईल अशा धारणेने जर संन्यास घेऊन त्यानंतर कोणतेही प्रयत्न केले नाहीत, तर ती ‘उपादान तुष्टी’ होय. (३) ‘ज्यावेळी योग्य वेळ येईल, त्यावेळी मला आपोआप मुक्ती मिळेल,’ अशा धारणेने जर काळावर विसंबून राहून ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी कोणतेही प्रयत्न केले नाहीत, तर ती काल तुष्टी होय. (४) जेव्हा माझ्या भाग्यात, नशिबात असेल तेव्हा मला आपोआप मोक्ष मिळेल, असे दैववादावर विसंबून जर ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी प्रयत्न केले नाहीत, तर ती भाग्य तुष्टी होय. या चार आध्यात्मिक तुष्टींव्यतिरिक्त पाच बाह्य तुष्टी आहेत. ज्ञानेंद्रियांद्वारे शब्द, स्पर्श, रूप, रस आणि गंध या पाच बाह्य विषयांचे ज्ञान होते. चित्तामध्ये या विषयांचा उपभोग करण्याची आसक्ती असल्यास जीव पुन्हा पुन्हा विषयांकडे आकृष्ट होतो; परंतु, या विषयांमध्ये दोष दिसून आल्यास तो त्यापासून विरक्त होतो. दोषदर्शनामुळे त्या त्या विषयाप्रति वैराग्य उत्पन्न होते. बाह्य विषय हे तात्कालिक सुख देतात; परंतु, ते दीर्घकालीन दु:ख उत्पन्न करतात, याचे ज्ञान झाल्यावर त्या विषयांप्रती विरक्ती उत्पन्न होते. विषयांच्या अर्जन, रक्षण, क्षय, भोग आणि हिंसा या पाच गोष्टींशी दु:ख संबंधित आहे, त्यामुळे त्यांमध्ये दोष पाहून त्यांपासून विरक्ती उत्पन्न होऊन संतुष्ट होऊन राहणे म्हणजे बाह्य तुष्टी होय.
आठ सिद्धी : योगदर्शनानुसार काही विशिष्ट साधनेमुळे प्रकट होणाऱ्या इंद्रिय, शरीर, चित्त इत्यादींच्या असाधारण शक्ती म्हणजे सिद्धी होत; तर सांख्य दर्शनानुसार कैवल्य प्राप्त करण्यासाठी आवश्यक असणारी आठ साधने म्हणजे सिद्धी होत. सांख्य दर्शनातील आठ सिद्धी पुढीलप्रमाणे आहेत – (१) अध्ययन : गुरुकडून विधिवत् अध्यात्मविद्येचे वर्णन करणाऱ्या उपनिषद् इत्यादी ग्रंथांचे अक्षरज्ञान प्राप्त करवून घेणे. (२) शब्द : त्या ग्रंथांमधील शब्दांचे अर्थ विस्ताराने समजावून घेणे. (३) ऊह : ग्रंथांमध्ये वर्णिलेल्या विषयांना तर्काच्या आधारे तपासून पाहणे. (४) सुहृत्प्राप्ती : स्वत: तर्काच्या आधारे जे विषय जाणले आहेत, त्या विषयांची चर्चा सहाध्यायी मित्रांसोबत करून ज्ञानामध्ये अधिक सुस्पष्टता आणणे. (५) दान : प्रत्यक्ष अनुभवाद्वारे अंतिम सत्याचे ज्ञान होणे. (येथे दान शब्द हा ‘दैप् शोधने’ या संस्कृत धातूपासून निष्पन्न झाला आहे. याचा अर्थ ज्ञानाची शुद्धी असा होय). (६—८) आध्यात्मिक, आधिभौतिक आणि आधिदैविक दु:खांचा नाश होणे. सांख्य दर्शनानुसार या आठ सिद्धी आहेत.
कालांतराने षष्टितंत्रामध्ये वर्णित या साठ तत्त्वांची गणना सांख्यशास्त्रात पंचवीस तत्त्वांच्या रूपात करण्यात आली असावी. षष्टितंत्र हा ग्रंथ जरी आज उपलब्ध नसला तरीही त्याचे प्रामाण्य सर्व सांख्य-योगाच्या आचार्यांनी अबाधितपणे स्वीकारलेले आहे.
पहा : तुष्टि, विपर्यय, सिद्धि.
समीक्षक : कला आचार्य
