जमिनीवरील आकारमानाने मोठ्या असलेल्या प्राण्यांपैकी एक मोठा प्राणी. गेंडा हा स्तनी वर्गाच्या विषमखुरी गणातील प्राणी असून त्याला तीन खूर असतात. आफ्रिका, आग्नेय आशिया व आशियाच्या पूर्व किनार्‍यालगतच्या मोठ्या बेटांवर हा प्राणी आढळतो. गेंड्याच्या फक्त पाच जाती आफ्रिकेत तर तीन जाती आशिया खंडात अस्तित्व टिकवून आहेत. आशिया खंडातील पश्चिम बंगाल, आसाम, आणि नेपाळमध्ये आढळणारा मोठा भारतीय गेंडा र्‍हिनोसेरॉस यूनिकॉर्निस या शास्त्रीय नावाने ओळखला जातो. सर्वांत मोठ्या गेंड्यांपैकी हा एक आहे.
भारतीय गेंड्यांची सरासरी लांबी २-४ मी. आणि उंची १.७ मी. असते. त्याला एकच शिंग असून ते ३८-४१ सेंमी. लांब असते. त्वचा जाड, केसविरहित व घड्या असलेली असते. कातडीवर अशा तीन मोठ्या घड्या असतात. त्या चिलखतासारख्या भासतात.
गेंड्याचे शरीर मजबूत व अवजड असते. डोके आकाराने मोठे व त्यावर एकच शिंग असते. मान आखूड आणि पाय खांबासारखे जाड व आखूड असतात. चारही पायांवर खुराने झाकलेली तीन बोटे असतात. केस फक्त बाह्य कर्णाच्या पाळीच्या काठावर असतात. शेपटी लहान असून तिच्या टोकाला राठ केस असतात. डोळे लहान असून दृष्टी अधू असते. कान आखूड व उभे असून श्रवणेंद्रिये आणि घ्राणेंद्रिये तीक्ष्ण असतात. गेंड्याची मादी ही नरापेक्षा लहान असते. मादीला शिंग नसते. नराचे वजन सु. २,०७० किग्रॅ., तर मादीचे वजन सु. १,५०० किग्रॅ. असते.
गेंड्याचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याचे शिंग. भारतीय व जावा जातीच्या गेंड्यांमध्ये एकच शिंग असते. तर इतर जातींमध्ये दोन शिंगे असतात. शिंगांची वाढ आयुष्यभर होते. शिंग भरीव व मजबूत असून ती केस आणि नखसदृश केराटिनच्या घट्ट तंतूंनी बनलेले असते. गेंड्याच्या भांडणात काही वेळा शिंगे तुटतात.
झाडांचे कोंब, डहाळ्या, पाने, बांबूंचे धुमारे आणि मुख्यत: गवत हे त्यांचे खाद्य. भारतीय गेंडा गवत आणि लहान झुडपांच्या आश्रयाने राहतो तो ८ मी. उंचीपर्यंत वाढणार्‍या गवतामध्ये सहजासहजी दिसून येत नाही. नराच्या खालच्या जबड्यातील पटाशीचे दात सु. २० सेंमी. लांब असून ते सुळ्यांसारखे बाहेर येतात. याचा उपयोग दुसर्‍या नरास पळवून लावण्यासाठी होतो.
प्रजननकाळात नर व मादी माजावर येऊन सु. चार महिने एकत्र राहतात. गर्भावस्था ५१०-५७० दिवसांची असते. मादीला एका वेळी एकच पिल्लू होते व मादीच्या पुढील वेतापर्यंत ते तिच्या बरोबर राहते. गेंडा सु. ५०-५५ वर्षे जगतो.
गेंड्याच्या शिंगापासून तयार केलेल्या चूर्णामध्ये औषधी गुणधर्म असतात, तसेच हे चूर्ण कामोत्तेजक असते. अशा भ्रामक समजुतींमुळे गेंड्यांची मोठ्या प्रमाणावर शिकार होत आली आहे. बेसुमार हत्येमुळे गेंडे दुर्मिळ होत आहेत. त्यामुळे वन्य जीव कायद्यानुसार त्यांना संरक्षण दिले गेले आहे. मानस अभयारण्य, काझीरंगा अभयारण्य व नेपाळमधील चितवन राष्ट्रीय उद्यान अशी ठिकाणे गेंड्यांसाठी राखून ठेवली आहेत.
भारतीय गेंड्याशिवाय जावा गेंडा, आशियायी दोन शिंगी गेंडा, आफ्रिकी ‘काळा’ गेंडा आणि आफ्रिकी ‘पांढरा’ गेंडा असे त्यांचे इतर प्रकार आहेत.
