मानसशास्त्र

मानवी मनाबाबत सर्वांनाच अतिशय कुतूहल असते. माणसाचे मन कशा प्रकारे काम करते? आपल्याला इतरांचे मन समजू शकते का? आपल्या मनामध्ये आपल्याला बदल घडवता येतात का? मानसशास्त्रीय चाचण्या कशा असतात आणि त्यांचा वापर कसा करतात? यासारखे अनेक प्रश्न पडतात. यासारख्या प्रश्नाची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न मानसशास्त्रज्ञ करतात. मानसशास्त्र हे मानवी मन आणि त्याच्या प्रक्रिया यांचा शास्त्रीय पद्धतीने अभ्यास करते. मानसशास्त्र ज्याप्रमाणे मनाचा शास्त्रीय अभ्यास करणारे शास्त्र आहे त्याप्रमाणे ते जीवनोपयोगी असे उपयोजित शास्त्रसुद्धा आहे. मानसशास्त्राचा अभ्यास करणारे संशोधक आणि व्यावसायिक यांना मानसशास्त्रज्ञ म्हंटले जाते. ते ज्या विशिष्ट विषयात काम करतात त्यानुसार त्यांची सामाजिक, चिकित्सा, संघटन आणि औद्योगिक, बोधनिक, शैक्षणिक आणि सल्ला व मार्गदर्शन मानसशास्त्रज्ञ इत्यादीप्रकारे वर्गवारी केली जाते. मनाचा अभ्यास करताना मानसशास्‍त्रामध्ये मेंदूच्या व जैविक प्रक्रियांचा अभ्यास केला जातो. मानसशास्त्रज्ञ मनाच्या निरनिराळ्या क्रियांची माहिती मिळविण्यासाठी मानसशास्त्रीय चाचण्यांचा वापर करतात.

मानसशास्त्राच्या अनेक शाखा-उपशाखा आहेत. त्यामध्ये प्रामुख्याने बोधनिक, व्यक्तिमत्त्व, सामाजिक, मनोगतीकीय, वार्तनिक, भावना, प्रेरणा, समष्टी, मानवता आणि अस्तित्ववादी, चेतामानसशास्त्र, वैकासिक, लिंगभाव, सकारात्मक, संस्कृतीचे मानसशास्त्र अशा अनेक मुलभूत/सैद्धांतिक शाखा आहेत. तसेच चिकित्सा, समुपदेशन, संघटन आणि औद्योगिक, उपयोजित, सामाजिक, मानसिक, शारीरिक, आरोग्य, समूह, शैक्षणिक, पर्यावरण व पर्यावरण संवर्धन, सैनिकी, सामाजिक बदलाचे मानसशास्त्र इत्यादी उपयोजित शाखा आहेत. अर्थवर्तन, राजकीय, उत्क्रांती यांसारख्या अनेक आंतरविद्याशाखीय विषयांचा अभ्यासही यात केला जातो. वरील सर्व विद्याशाखांमार्फत मानवी प्रक्रियांचा शास्त्रीय पद्धतीने अभ्यास केला जातो.

मराठी विश्वकोशाच्या मानसशास्त्राच्या या ज्ञानमंडळात मानसशास्त्रातील संकल्पना, मानसशास्त्रातील महत्त्वाचे सिद्धांत, विशेष मानसशास्त्रज्ञांची चरित्रे, मानसशास्त्राच्या महत्त्वाच्या शाखा व उपशाखा आणि मानसिक विकृती अथवा आजार या पाच प्रकारांच्या मुख्य वर्गवारीमध्ये मानसशास्त्रीय नोंदी पहावयास मिळतील.