पंचतन्मात्रा (Panchatanmatra)

सांख्यदर्शनातील एक महत्त्वाची संकल्पना.तन्मात्र या शब्दाची व्याख्या ‘तदेव इति' किंवा 'सा मात्रा यस्य’ अशी सांगितली आहे. साम्यावस्थेत असणाऱ्या प्रकृतीत सत्त्व-रज-तम या त्रिगुणांचा क्षोभ झाल्यावर सत्त्वगुण किंचित वरचढ होऊन महत् किंवा…

दुःखत्रय-सांख्य (Dukhatraya-Sankhya)

दुःख ही संकल्पना ‘भारतीय तत्त्वज्ञान’ या क्षेत्रात निरनिराळ्या अर्थांनी आपल्यासमोर येते. सांख्यांच्या तत्त्वप्रणालीत दुःखाचे तीन प्रकार सांगितले आहेत. सांख्यकारिकेमधील प्रारंभीची आर्या ‒ दुःखत्रयाभिघाताज्जिज्ञासा तदभिघातके हेतौ | दृष्टे साऽपार्था चेन्नैकान्तात्यन्ततोऽभावात् ||…

बुद्धी (Buddhi)

सांख्यांच्या २५ तत्त्वांपैकी एक. अनेक विषयांमध्ये या संज्ञाचा वापर केला जात असून येथे फक्त सांख्य तत्त्वज्ञानाच्या अनुषंगाने ऊहापोह केला गेला आहे. साम्यावस्थेत असणाऱ्या प्रकृतीत सत्त्व-रज-तम या त्रिगुणांचा क्षोभ झाल्यावर सत्त्वगुण…

अहंकार (Ego)

सांख्यांच्या सृष्ट्युत्पत्तीमधील एक अत्यंत महत्त्वाचे तत्त्व. प्रकृतीत त्रिगुणांची (सत्त्व, रज, तम) उलथापालथ होऊन सत्त्वगुण वरचढ झाला की, बुद्धी किंवा महत् हे तत्त्व निर्माण होते. बुद्धीनंतर उत्पन्न होणारे तत्त्व म्हणजे अहंकार.…