तमराज कथालू : तमराज कथालू ही तेलुगू लोककलेची एक नाट्यमय कला आहे, जी कथाकथन, संगीत, नृत्य, कविता, विनोद आणि दर्शन यांचा संगम आहे. “तमराज” हा शब्द “तंबूरा” या वाद्याच्या रूपातून आला असून, “कथालू” म्हणजे कथा. ही एक मौखिक कथाकथनाची कला आहे, जी आंध्र प्रदेश आणि तेलंगणातील ग्रामीण भागात प्रचलित आहे. तमराज कथालू ही केवळ कथा सांगण्याची कला नसून, सामाजिक, राजकीय आणि सांस्कृतिक संदेशांचे माध्यम आहे. ती तीन कलाकारांच्या त्रिकोणीवर आधारित असते: मुख्य कथावाचक (कथाकुडू), राजकीय टिप्पणीकार (राजकीय) आणि विनोदी कलाकार (हस्यम). ही कला भक्तीगीतांपासून सुरू होऊन स्वातंत्र्यलढ्यातील प्रचार साधन बनली आणि आजही उत्सवांमध्ये जिवंत आहे.
तमराज कथालूची उत्पत्ती तेलुगू लोककलेच्या प्राचीन काळात सापडते. ही कला जंगम कथा या भक्तीपर परंपरेतून उद्भवली, जी शिवभक्त जंगम (लिंगायत) भटक्या गायकांद्वारे सादर केली जायची. जंगम हे भगवान शिवाची भक्ती करणारे भटके गायक होते, जे तंबूरा वाजवून शिवकथा किंवा पौराणिक गाथा सांगत असत. जंगम लोककथेनुसार, ही परंपरा एका दैवी घटनेशी जोडलेली आहे. जंगम पूर्वज जंगलात उंदीर शिकार करत असताना भगवान शिव (परमेश्वर) आणि पार्वती त्यांना भेटतात. पार्वती त्यांच्या दारिद्र्यावर दया करून शिवाकडून सुखी जीवनाची विनंती करते. शिव वृद्ध वृद्ध रूपात आणि पार्वती युवती रूपात येतात आणि सल्ला देतात, पण जंगम त्यांच्यावर हसतात आणि पार्वतीचा अपमान करतात. क्रोधित पार्वती त्यांना भिकारी आणि भटक्या जीवनाचा शाप देतात, ज्यामुळे ते “जंगम” (भटके) झाले. यानंतर जंगमांनी तंबूरा वाजवून भक्तीगीत आणि कथा सांगण्यास सुरुवात केली. अशी या संदर्भात आख्यायिका आहे.
प्रारंभी, ही कला दोन कलाकारांवर आधारित होती: मुख्य कथावाचक आणि त्याची पत्नी. सामाजिक आणि सांस्कृतिक बदलांमुळे यात धर्मनिरपेक्ष तत्त्वे मिसळली गेली आणि १९४२ मध्ये गुंटूर येथे तीन कलाकारांच्या आधुनिक स्वरूपाची रचना झाली. ही कला तेलंगण विद्रोह (१९३०-१९५०) मध्ये लोकप्रिय झाली, ज्यात कम्युनिस्ट क्रांतीकारकांनी ती प्रचारासाठी वापरली. शेख नझर, ज्यांना “तमराज कथालूचे जनक” म्हणतात, यांनी समकालीन मुद्द्यांवर कथा सांगून तिला प्रसिद्धी दिली. ब्रिटिश राजवटीत आणि निझामच्या हुकूमतीत ही कला बंद करण्यात आली, कारण ती सामाजिक अन्याय आणि साम्राज्यवादाविरुद्ध आवाज उचलत असे. मद्रास प्रेसिडेन्सी आणि हैदराबाद राज्यात ती प्रतिबंधित झाली. तरीही, ती तेलुगू लोकांच्या प्रतिकाराची प्रतीक बनली. अल्लुरी सीताराम राजू सारख्या क्रांतिकारकांच्या गाथा तमराज कथालूमधून सांगितल्या गेल्या, ज्यामुळे ती स्वातंत्र्यलढ्याचे साधन बनली होती.
ही कला तीन कलाकारांवर आधारित असते: मुख्य कथावाचक (कथाकुडू), डाव्या बाजूचा राजकीय (राजकीय) आणि उजव्या बाजूचा विनोदी (हस्यम). कथाकुडू तंबूरा वाजवतो, नृत्य करतो आणि कथा सांगतो. तो स्टेजवर पुढे-मागे हालतो, धातूचे प्रिंग (अँडेलू) वापरून ताल देतो आणि गाणी गातो. गाण्याची सुरुवात “विनरा वीर कुमारा वीर गाढा विनरा” असे होते, ज्याला सहकलाकार “तंदना तने तंदना ना” असे प्रतिसाद देतात. सहकलाकार डाक्की (गुम्मेटा) नावाचे मातीचे दोन डोके असलेले ढोल वाजवतात आणि घंटी असलेले पायघोळ (गज्जेलू) घालतात, ज्यामुळे नृत्यात संगीत येतो. राजकीय समकालीन राजकीय आणि सामाजिक मुद्द्यांवर टिप्पणी करतो, तर हस्यम विनोदी संवाद आणि उपहासाने श्रोत्यांना हसवतो. कलाकार एकमेकांना प्रश्न विचारतात, घटनांना जोर देतात आणि भूमिका बदलतात. कथा दोन ते तीन तास चालते, पण उत्सवांमध्ये दोन-तीन दिवस. ती तीन प्रकारची असते: धार्मिक (जंगम कथा), ऐतिहासिक आणि राजकीय.
या कलेतील मुख्य वाद्य तंबूरा आहे, ते मातीचे, कोरड्या भोपळ्याचे बनलेले असते, ज्यात चार तार असतात. त्यामधून वीणेसारखा आवाज येतो. सहकलाकार डाक्की वाजवतात, जी मातीची दोन डोके असलेली असते. ही वाद्ये साधी असली, तरी त्यांचा प्रभाव तीव्र असतो. कथाकुडू कथेचा केंद्रबिंदू असतो, जो नृत्य, गायन आणि अभिनय करतो. राजकीय सामाजिक मुद्दे उघडकीस आणतो, जसे शेतकऱ्यांचे शोषण किंवा जातीय भेदभाव. हस्यम विनोदी घटक जोडतो, ज्यामुळे कथा रोचक राहते. स्त्रिया आणि पुरुष दोघेही सहभागी होतात, ज्यामुळे लिंगभेद नसतो. या कलेची ही शैली तेलुगू लोककलेची “तंदना कथा” किंवा “सुद्दुलू” म्हणून ओळखली जाते.
तमराज कथालूतील कथानक वैविध्यपूर्ण असते, जी पौराणिक, ऐतिहासिक आणि समकालीन मुद्द्यांवर आधारित असतात. सुरुवातीला जंगम कथा म्हणून रामायण, महाभारत किंवा शिवपुराणाच्या गाथा सांगितल्या जात. उदाहरणार्थ, “कंबोजराजू कथा” ही राजा कंबोजाच्या वीरगाथा सांगते, ज्यात त्याचे युद्ध आणि त्याग दाखवले जातात. “चिन्नम्मा कथा” ही स्त्रीवीरांगना चिन्नम्माच्या संघर्षाची आहे, जी शोषणाविरुद्ध लढते. “मुग्गुरुमोराटिला कथा” ही नैतिक कथा आहे, ज्यात दुष्टांचा पराभव होतो. या कथांमध्ये कथाकुडू पात्रे साकारतो, तर सहकलाकार संवाद जोडतात. १९४० च्या दशकात तमराज कथालू राजकीय प्रचाराचे माध्यम बनली. “कष्टजीवी” ही पहिली तेलंगण कथा आहे, जी उपासमारीत शेतकऱ्यांना कर न भरल्यास खड्डे खणायला भाग पाडले जाण्याचे चित्रण करते.
तमराज कथालूचे सांस्कृतिक महत्त्व ग्रामीण तेलुगू समाजाच्या एकतेत आहे. ती गावकऱ्यांसाठी मनोरंजन आणि शिक्षणाचे साधन आहे. सामाजिकदृष्ट्या, ती जातीय आणि वर्गीय अन्याय उघड करते, स्त्री सक्षमीकरणाला चालना देते. तेलंगण विद्रोहात तिने शेतकऱ्यांना प्रेरित केले, तर आज जागृती मोहिमांत ती वापरली जाते.
संदर्भ : Pantulu, G.R. Subrahmanya, Folk-Lore of the Telugus (Telugu Folk Literature Series), Classical Reprints, 1910.
समीक्षण : जगतानंद भटकर
Discover more from मराठी विश्वकोश
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
