वज्रयान पंथाची एक शाखा. नेपाळच्या काठमांडू खोऱ्यात प्राचीन काळापासून (इ.स.पू.सु. सहावे शतक) राहणाऱ्या इंडो-मंगोलियन वंशाच्या लोकांना ‘नेवार’ असे म्हणतात. नेवार या शब्दाच्या व्युत्पत्तीबद्दल विविध मतमतांतरे आहेत. काही तज्ज्ञ नेपाळ या…
उपमिती या प्रकारच्या यथार्थ अनुभवाचे साधन म्हणजे उपमान. ज्ञानप्रक्रियेसाठी आवश्यक मानलेल्या प्रत्यक्ष, अनुमान, उपमान आणि शब्द या चार प्रमाणांमधील ‘उपमान’ हे तिसरे प्रमाण होय. 'संज्ञासंज्ञिसंबंधि ज्ञानम् उपमिति:।' किंवा 'उपमीयते अनेन…
ज्ञानप्राप्तीसाठी आवश्यक मानल्या गेलेल्या प्रत्यक्ष, अनुमान, उपमान आणि शब्द या चार प्रमाणांपैकी दुसरे प्रमाण म्हणजे अनुमानप्रमाण होय. 'अनुमितिकरणम् अनुमानम्।' किंवा 'अनुमीयते येन तदनुमानम्।' अशी अनुमानाची व्याख्या केली जाते. भारतीय ज्ञानपरंपरेत…
कार्याचे समवायीकारण म्हणजे द्रव्य होय. समवायी म्हणजे जे कार्यात समवाय संबंधाने राहते असे कारण. उदा., माती हे घटाचे किंवा तंतू (धागे) हे पटाचे (वस्त्राचे) समवायीकारण आहे. यालाच इतर दर्शने उपादानकारण…
न्यायदर्शनाने अंतर्भूत केलेल्या सोळा पदार्थांमधील हा तिसरा पदार्थ. एखाद्या विषयासंबंधीचे अनिश्चयात्मक ज्ञान म्हणजे संशय. ज्यामुळे संशय निर्माण होतो, त्यावरून त्याचे पाच प्रकार न्यायसूत्र आणि वात्स्यायनभाष्यात सांगितले आहेत. दोन वस्तूंमधील समान…
न्यायदर्शनाने अंतर्भूत केलेल्या सोळा पदार्थांमधील हा सहावा पदार्थ. हे असे आहेच अशा अर्थाने एखाद्या शास्त्राने मान्य केलेले तत्त्व म्हणजे सिद्धान्त. न्यायशास्त्रात सांगितलेले सिद्धान्ताचे चार प्रकार खालीलप्रमाणे : सर्वतन्त्रसिद्धान्त – सर्व…
महायान बौद्ध पंथातील अत्यंत महत्त्वाचा आणि प्रसिद्ध बोधिसत्त्व. पूर्वोत्तर आशियातील देशांमध्ये त्याच्या उपासनेमुळे ज्ञान, चातुर्य, स्मरणशक्ती, बद्धी आणि वक्तृत्व प्राप्त होते, अशी मान्यता असल्याने त्याच्या उपासनेला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. अनेक…