केवडा ही पँडॅनेसी कुलातील वनस्पती असून तिचे शास्त्रीय नाव पँडॅनस ओडोरॅटिसिमस असे आहे. या वनस्पतीच्या सुवासिक कणसाला सामान्यपणे केवडा म्हणतात. हे कणीस नरफुलांचा फुलोरा असतो. या वनस्पतीचा प्रसार निसर्गत: भारतीय द्वीपकल्पाच्या पूर्व व पश्चिम किनार्‍यांवर, ओरिसा, मध्य प्रदेश, छत्तीसगढ, पश्चिम बंगाल तसेच म्यानमार, अंदमान बेटे इ. प्रदेशांत झाला आहे. ती शोभिवंत फुलोर्‍यांसाठी आणि सुगंधासाठी बागेतही लावतात.
केवड्याचे नागमोडी झुडूप सु. ३ मी. उंच वाढते. अनेक वायवी (हवेतील) व जाड आधार मुळांनी याचे खोड उभे सावरून धरलेले असते. फांद्या जाडजूड व पाने टोकाकडे गर्दीने येतात. पाने साधी, समुद्रवर्णी हिरव्या रंगाची, ९०-१५० सेंमी. लांब, खड्गाकृती, एकांतरित, टोकदार, वरून गुळगुळीत व खालून फिकट असतात. या चिवट पानांच्या कडा व मध्यशिरा काटेरी असतात. फुले एकलिंगी असतात. नरफुलांची छदकणिशे २५-५० सेंमी. लांब असून त्यात अनेक बिनदेठाची, दंडाकार, ५-१० सेंमी. लांब व लहान लहान कणिशे असतात. त्या प्रत्येकावर एक लांब व शेपटीसारखा सुवासिक पांढरा किंवा पिवळा महाछद असतो. मादीफुलाचे छदकणिश एकटे व सु. ५ सेंमी. व्यासाचे असते व त्यापासून पिवळट किंवा लालसर लहान फणसासारखे, बोथट काट्यांचे संयुक्त आणि काष्ठमय फळ बनते.
केवड्याची नवीन लागवड खोडाच्या (जमिनीवरच्या व खालच्या) आडव्या फांद्यांनी करतात. तीन-चार वर्षांनी केवडे येतात. पिकलेल्या कणसाच्या फुलांपासून ऊर्ध्वपातन पद्धतीने (वाफ थंड करून) तेल मिळवितात. या तेलातील मुख्य सुगंधी घटक बीटा-फिनिल एथिल अल्कोहॉलाचा मिथिल ईथर असतो. हे सुगंधी तेल चंदनतेलात किंवा द्रव पॅराफिनात मिसळून केवडा अत्तर बनवितात.
केवड्याच्या पानांचा उपयोग झोपड्यांची छपरे, चटया, दोर, मॅनिला हॅट, टोपल्या व पिशव्यांसाठी करतात. पाने स्तंभक (आंकुचन करणारी), उग्र व सुवासिक असून अर्बुद, कुष्ठरोग, देवी, उपदंश, खरूज, कोड इत्यादींवर गुणकारी असतात. तेल स्तंभक, उत्तेजक व जंतुनाशक असून डोकेदुखीवर व संधिवातावर उपयुक्त असते.
सामान्यत: नद्या, कालवे, तळी व शेती यांच्या कडेने केवड्याची वने वाढवितात. ती जमिनीतील माती एकत्र धरून ठेवत असल्याने मातीची धूप थांबवून पर्यावरण संधारणास उपकारक ठरतात.
Discover more from मराठी विश्वकोश
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
