रासायनिक संज्ञा NH4Cl. अमोनियम क्लोराइड, अमोनियम म्यूरिएट आणि साल अमोनियाक या नावांनीही नवसागर ओळखला जातो. आयुर्वेदामध्ये नवसागराला चूलिका लवणं (क्षार) म्हटले आहे.
उपस्थिती : ज्वालामुखींच्या जवळपासच्या भागात नवसागर नैसर्गिक रीत्या आढळतो. नवसागर प्राचीन काळापासून लोकांना माहीत आहे. ईजिप्तमध्ये पूर्वी उंट, घोडे, मेंढ्या इ. जनावरांच्या विष्ठेपासून ऊर्ध्वपातनाने (तापवून घटक द्रव्ये अलग करण्याच्या क्रियेने) नवसागर तयार करीत असत. इ. स. १६२० मध्ये अँजेलस सेला यांनी अमोनिया व हायड्रोक्लोरिक अम्ल यांच्यापासून प्रथम कृत्रिम रीतीने नवसागर तयार केला. मीठ तयार केल्यावर उरलेल्या द्रवात कित्येक दिवसांचे शिळे मूत्र मिसळून त्याच्यापासून नवसागर तयार करण्याचा कारखाना गुडविन यांनी अठराव्या शतकात काढला होता. पंजाबमधील काही खेड्यांत ‘पझवास’ नावाच्या विटा भाजण्याच्या भट्टीच्या थंड भागापासून अशुद्ध नवसागर मिळविला जातो. या भट्टीत विटा भाजण्यासाठी शेण वापरतात. असा नवसागर शुद्ध करून मग विकण्यात येतो.
गुणधर्म : नवसागर रंगहीन, गंधहीन व जलग्राही (hygroscopic) असतो. नवसागराचे वि.गु. १.५२६ असून ३४०० से. तापमानाला त्याचे संप्लवन (घनरूपातून एकदम वायुरूपात जाण्याची क्रिया) होते. या वेळी याचे अंशतः अपघटन (लहान घटकांत तुकडे होण्याची क्रिया) होते व ३५०० से. तापमानाला त्याचे ८३% अपघटन होते. नवसागर ॲसिटोनमध्ये अंशत: विद्राव्य असून जलीय अमोनिया व हायड्रॅझीन यांमध्ये विद्राव्य आहे. नवसागराचा पाण्यातील विद्राव अम्लधर्मी असून त्याचा लोह, तांबे इ. धातूंवर परिणाम होतो. साठवणीत असताना व उघडा राहिल्यास नवसागरातून अमोनिया निघून जातो.
संश्लेषण पध्दती : (१) हायड्रोक्लोरिक अम्ल व अमोनिया वायू यांपासून शुध्द नवसागर मिळतो.
(२) अमोनियम सल्फेट आणि सोडियम क्लोराइड यांचा जलीय विद्राव तापविला म्हणजे सोडियम सल्फेट वेगळे होते व नवसागर विरघळलेल्या रूपात विद्रावात राहतो. या विद्रावापासून स्फटिकीकरणाने नवसागर वेगळा करून शुध्द करतात.
(३) सॉल्व्हे पध्दतीने धुण्याचा सोडा (सोडियम कार्बोनेट) बनविताना उपपदार्थ म्हणून नवसागर मिळतो.
रासायनिक विक्रिया : (१) अमोनियम क्लोराइडाचे संप्लवन होऊन अमोनिया व हायड्रोक्लोरिक अम्ल तयार होते.
(२) अमोनियम क्लोराइडाची अल्कलीसोबत विक्रिया झाली असता अमोनिया वायू तयार होतो.
उपयोग : (१) गॅल्व्हानीकरण (जस्ताचा मुलामा देणे), रंजनक्रिया, कॅलिको छपाई इत्यादींमध्ये नवसागराचा उपयोग होतो. (२) तसेच विद्युत् घट (शुष्क घट) निर्मितीत, विद्युत् विलेपनात आणि डाखकाम व कल्हई (कथिलाच्छादन) यांमध्ये अभिवाह (एखादी धातू कमी तापमानाला वितळावी म्हणून वापरण्यात येणारा पदार्थ) म्हणूनही नवसागर वापरला जातो. (३) खोकल्यावरील, मूत्रल (लघवी साफ होण्यासाठी घ्यावयाच्या) व कफोत्सारक (कफ काढून टाकणाऱ्या) औषधांत तसेच नाकाने ओढावयाच्या औषधांतही नवसागराचा उपयोग होतो. (४) रंजके, लोहयुक्त सिमेंट, अमोनियाची इतर लवणे इत्यादींच्या निर्मितीत नवसागर वापरतात. (५) खत म्हणूनही नवसागर वापरतात व अशा नवसागरात २४% नायट्रोजन असतो. हे खत कंदमुळापेक्षा तृणधान्यांना अधिक मानवते परंतु जेथे पोटॅशियम क्लोराइड हे खत वापरतात, तेथे नवसागराचा खत म्हणून उपयोग होत नाही.
समीक्षक – भालचंद्र भणगे