प्राच्यविद्या मंदिर बडोदा : बडोदा येथील दुर्मिळ हस्तलिखितांच्या समृद्ध संग्रहासाठी, दर्जेदार संशोधन कार्य व प्रकाशनासाठी देशविदेशात प्रसिद्ध असणारी संस्था. श्रीमंत सयाजीराव गायकवाड (तिसरे) यांच्या कारकीर्दीच्या साधारण सुरुवातीच्या काळातच म्हणजेच इ.स. १८९३ मध्ये ह्या सस्थेचे बीजारोपण झाले. त्यांनी इ.स. १८९३ मध्ये प्राच्यविद्या मंदिर ही एक स्वतंत्र संस्था म्हणून स्थापना करण्याचे आदेश दिले होते. १सप्टेंबर १९२७ रोजी या संस्थेची स्थापना झाली. श्रीमंत महाराज सयाजीराव गायकवाड त्यांच्या उत्तम प्रशासनासाठी व शिक्षणप्रेमासाठी प्रसिद्ध होते. श्रीमंतांच्या आज्ञेवरून त्या वेळेच्या बडोदा राज्याचे दीवाण श्री. मणिभाई जसभाई ह्यांनी उत्तमोत्तम संस्कृत ग्रंथ मिळवून त्यांचे भाषांतर करण्यासाठी गुजरातमधील विद्वान मणिभाई नभुभाई द्विवेदींची नेमणूक केली.
त्यानुसार पाटण, जैसलमेर, खंबातच्या खाडीतील काही ऐतिहासिक शहरांमधून, धार्मिक संस्थांमधून व काही ख्यातनाम व्यक्तींच्या वैयक्तिक संग्रहातून हस्तलिखिते व दुर्मीळ ग्रंथ मिळविण्यात आले. काही व्यक्तींनी स्वतःचा खाजगी संग्रह उदार मनाने संस्थेस भेट दिला तर काही हस्तलिखिते व पुस्तके संस्थेने विकत घेतली. महाराणी चिमणाबाई यांनी देवस्थान संग्रहातील अत्यंत मूल्यवान पाच हस्तलिखिते (महाभारत, भागवत, भगवतगीता, हरिवंश व आणखी एक) ह्या संस्थेस भेट देऊन संग्रहाचा श्रीगणेशा केला. ही हस्तलिखिते सुवर्णाक्षरात लिहिलेली असून ती एकाच कागदावर गुंडाळीच्या (Scroll) स्वरूपात आहेत. त्यात प्रसंगानुरूप सुंदर चित्रे काढलेली आहेत. ह्यास शोभित हस्तलिखिते (Illustrated Manuscripts) असे म्हणतात. देशविदेशातून अनेक ठिकाणांहून हस्तलिखितांचा व दुर्मीळ पुस्तकांचा शोध घेऊन ते मिळविण्याचे काम या संस्थेमार्फत केले गेले.
सुरुवातीस ही संस्था बडोदे येथील मध्यवर्ती वाचनालयाचा एक भाग (संस्कृत विभाग) म्हणूनच कार्यरत होती. पण पुढे त्याचा विस्तार होत गेला व प्राच्यविद्या मंदिर ही स्वतंत्र संस्था म्हणून अस्तित्वात आली. मध्यवर्ती वाचनालयातील संस्कृत विभागाचे प्रमुख चिमणलाल दलाल यांना प्राच्यविद्या मंदिराचे प्रथम संचालक होण्याचा मान मिळाला. त्यानंतर विनयतोष भट्टाचार्य ह्या संस्थेचे संचालक झाले. ह्या तडफदार तरुण संचालकानेच श्रीमंत महाराजांच्या उदार आश्रयाने इ. स. १९३३ साली अखिल भारतीय प्राच्यविद्या परिषदेचे सातवे अधिवेशन भरविले. इ.स. १९३१ मध्ये शिक्षणखात्यातील भाषांतर विभाग ह्या संस्थेस विधिवत जोडण्यात आला व सामान्य प्रजेला लाभ मिळावा म्हणून उत्तम ग्रंथांचे स्थानिक भाषेत म्हणजे गुजराथी व मराठीत भाषांतर करण्याचे काम सुरू झाले. पुढे १९४९ ला ही संस्था महाराजा सयाजीराव गायकवाड विद्यापीठाशी संलग्न करण्यात आली.
ह्या संस्थेत एकूण चार विभाग आहेत. १. हस्तलिखितांचा संग्रह, २. छापील/प्रकाशित पुस्तके, ३. समीक्षित आवृत्ति विभाग ४. भाषांतर विभाग. ह्या संस्थेत सुमारे ३२,००० हस्तलिखितांचा संग्रह आहे. त्यात सर्व विषयांची, विविध भाषेतील व निरनिराळ्या लिपीत लिहिलेली, जवळ जवळ २७ विषयांची हस्तलिखिते येथे उपलब्ध आहेत. येथील अधिकांश हस्तलिखिते देवनागरीत असली तरी शारदा, नेवारी, ग्रंथ इत्यादी अन्य आठ लिपीतील हस्तलिखिते सुद्धा आहेत. संस्कृतसह मराठी, गुजराथी व इतर भाषेतील हस्तलिखिते आहेत. हस्तोद्योगातील कागद, पट्ट (कापड), भुर्जपत्र, ताम्रपत्र, ताडपत्र वगैरे सर्वप्रकारची हस्तलिखिते येथे आहेत. अलिकडच्या काळात इतर संस्थांमधून महत्त्वाच्या हस्तलिखितांच्या छायांकित प्रती मिळवून हा संग्रह अधिक समृद्ध झाला आहे. विद्यापीठ अनुदान आयोगाच्या (UGC) आर्थिक साहाय्याने बहुतांशी हस्तलिखितांचे व दुर्मीळ पुस्तकांचे २०१० ते २०११ दरम्यान प्रतिमीय संगणकीकरण झाले आहे.
या संस्थेने पुस्तकांच्या प्रकाशनासाठी सात प्रकाशनमाला सुरु केल्या आहेत. १) गायकवाडस्‌ ओरीएंटल सीरीझ (Gayakwad’s Oriental Series). ह्या प्रकाशनमालेत बहुमूल्य प्राचीन आणि शास्त्रीय ग्रंथ प्रकाशित करण्यात येतात. इ. स. १९१६ पर्यंत अप्रकाशित असलेल्या राजशेखराच्या काव्यमीमांसा ह्या ग्रंथाला ह्या मालेच्या प्रथम प्रकाशनाचा मान मिळाला. आत्तापर्यंत ह्या मालेत जवळ-जवळ १८३ (काही पुनःप्रकाशित) ग्रंथ प्रकाशित झाले आहेत. ह्या प्रकाशनमालेत भरतमुनींचे नाट्यशास्त्र (अभिनव गुप्तांच्या टीकेसहीत), सोमदेवकृत मानसोल्लास (अभिलषितार्थ चिन्तामणि), धारानरेश भोजकृत समरांगणसूत्रार वगैरे अनेक ग्रंथ प्रकाशित झाले आहेत. शिवाजी महाराजांचे पुत्र संभाजी राजांविषयीचे परमानन्दकाव्यम्‌ हे काव्य ह्या संस्थेने प्रकाशित केले आहे. संपूर्ण वाल्मीकी रामायणाच्या समीक्षित आवृत्तीच्या कामासाठी १९५१ मध्ये येथे स्वतंत्र विभागाची स्थापना झाली. १९५१ मध्ये सुरु झालेले हे काम १९७५ मध्ये पूर्ण झाले. रामायणानंतर ह्या संस्थेने विष्णु पुराण व मार्कण्डेय पुराणाच्या समीक्षित आवृत्त्या प्रकाशित केल्या. सध्या वायु पुराणाचे काम सुरु आहे. २) महाराजा सयाजीराव ओरिएंटल सीरीझ ३) महाराजा सयाजीराव युनिवर्सिटी ऑफ बडोदा रिसर्च सीरीझ ४) श्री सयाजी साहित्यमाला ५) श्री मातुश्री जमनाबाई स्मारक ग्रंथमाला ६) श्री सयाजी बालज्ञानमाला ७) श्री सयाजी ग्रामविकासमाला इत्यादी प्रकाशनमाला सुरु आहेत.
विद्वानांच्या संशोधनांना उत्तेजन देण्यासाठी Journal of Oriental Institute हे इंग्रजी नियतकालिक १९५१ सालापासून सुरु आहे व गुजराथी भाषेतील त्रैमासिक स्वाध्याय १९९३ पासून सुरु आहे. ह्या संस्थेने ज्ञानाच्या अनेक शाखांचा स्वतःमध्ये अंतर्भाव करून देशविदेशात स्वतःचे मानाचे स्थान निर्माण केले आहे.
समीक्षक : ग.उ. थिटे
