फ्यूकूवोका, मसानोबू ( Fukuoka, Masanobu )

फ्यूकूवोका, मसानोबू : ( २ फेब्रुवारी १९१३ – १६ ऑगस्ट २००८ )

फ्यूकूवोकांचे शिक्षण जिफू प्रिफेक्चुअर कृषि महाविद्यालयात झाले. पदवीचे शिक्षण पूर्ण करून, त्यांनी पुढे सूक्ष्मजीवशास्त्र आणि  कृषीशास्त्राचा अभ्यास केला. त्यांची कारकीर्द वनस्पती विकृतीशास्त्र या विभागात संशोधन शास्त्रज्ञ म्हणून सुरू झाली. त्यांनी योकोहामा कस्टम ब्युरोतील वनस्पती तपासणी विभागात एक कृषी सीमाशुल्क निरीक्षक म्हणून काम पाहिले. त्यांची प्रयोगशाळा शहराच्या बंदराजवळील एका डोंगर माथ्यावर वसलेली होती. या निसर्गरम्य प्रयोगशाळेत काम करत असताना त्यांनी फळे आणि वनस्पतींवर आढळलेले रोग, बुरशी, आणि कीटक यांचा अभ्यास केला.

एकदा ते न्यूमोनियाने आजारी पडले आणि त्यातून बरे झाल्यानंतर त्यांनी संशोधन शास्त्रज्ञपदाचा राजीनामा दिला व ते दक्षिण जपानमधील शिकोकू बेटावरील आपल्या कुटुंबाच्या शेतावर परतले. फ्यूकूवोकांनी सेंद्रिय लिंबूवर्गीय फळबागेवर सरावाने नवीन तंत्राचे प्रयोग सुरू ठेवले. निरिक्षणामधून नैसर्गिक शेतीची कल्पना विकसित केली नांगरणीशिवाय व रासायनिक खतांशिवाय शेती करून, त्यांच्या भातशेतीचे उत्पादन  जपानमधील इतर शेतकऱ्यांपेक्षा जास्त होते.

अनुभवातून त्याना बिगर हस्तक्षेपाची निसर्ग-शेती आणि आधुनिक शेती यातील फरक लक्षात आला. त्यांनी नेहमी लहान प्रमाणावरील शेतीवर भर दिला. त्यांच्या कुटुंबाचे शेत जपानी माणसांच्या सरासरी शेतापेक्षा मोठे होते. त्यांनी धान्य पिकांचे एक शेत स्वतःच्या पद्धतीचे उदाहरण म्हणून लहान ठेवले. त्यांनी नैसर्गिक शेतीची पाच तत्त्वे मांडली.

• जमीनीची नांगरट करायची नाही. २)रासायनिक खते वापरायची नाहीत, ३) कीटक व तण नाशके वापरायची नाहीत, ४) खुरपणी करायची नाही आणि ५) रोपांची व वृक्षाची छाटणी करायची नाही.

फ्यूकूवोका चांगले लेखक होते. त्यांनी एक-काडी क्रांती  हे एक सर्वोत्तम पुस्तक जपानी भाषेत लिहिले. या पुस्तकात त्यांचा जीवन प्रवास, त्यांचे तत्त्वज्ञान आणि त्यांचे शेती तंत्र इत्यादीची नोद आहे. हे पुस्तक पुढे इंग्रजी (One Straw Revolution) आणि इतर २५ पेक्षा जास्त भाषांमध्ये अनुवादित केले गेले.

फ्यूकूवोकांनी जगप्रवास केला. ते जेव्हा भारतात आले तेव्हा त्यांनी इंडियन सायन्स काँग्रेस, राज्य कृषी विद्यापीठे आणि इतर ठिकाणी व्याख्याने दिली. देहराडून ,उत्तराखंड येथील निसर्ग हाच शिक्षक (Nisarg as Teacher) या कार्यशाळेत त्यांनी भाग घेतला आणि व्याख्यान दिले.

त्यांना लोकसेवेसाठीचा रॅमन मॅगसेसे पुरस्कार मिळाला. त्याच वर्षी त्यांना विश्वभारती विद्यापीठाचा देसिकोत्तम हा पुरस्कार प्राप्त झाला. रियो द जानेरो येथे त्यांना पृथ्वी परिषद पुरस्कार जाहीर झाला. तो त्यांनी त्याच वर्षाच्या टोकियो येथील समारंभात स्विकारला.

आंतरराष्ट्रीय सेंद्रीय शेती चळवळीच्या विकासास प्रेरणा देणाऱ्या पाच दिग्गज व्यक्तींमध्ये, फ्यूकूवोकांचे नाव आहे. मृत्युच्या शेवटच्या क्षणापर्यंत त्यांनी शेतकाम आणि शेतीविषयाची व्याख्याने देणे चालू ठेवले होते.

संदर्भ :

• appropedia.org/images/d/d3/Onestraw.pdf
• permaculture.com/node/140
• onestrawrevolution.net/One_Straw…?Massanobu_Fukuoka.html

  समीक्षक : मोहन मद्वाण्णा