नायकवडी, नागनाथ रामचंद्र : ( १५ जुलै १९२२ – २२ मार्च २०१२ ). महाराष्ट्रातील एक थोर स्वातंत्र्यसैनिक. क्रांतिवीर नागनाथअण्णा नायकवडी म्हणून परिचित. त्यांचा जन्म रामचंद्र व लक्ष्मीबाई या दाम्पत्याच्या पोटी एका गरीब शेतकरी कुटुंबात सांगली जिल्ह्यातील वाळवा या गावी झाला. त्यांचे शालेय शिक्षण वाळवा व आष्टा या ठिकाणी, तर महाविद्यालयीन शिक्षण कोल्हापूर येथे झाले. त्यांचा विवाह १३ फेब्रुवारी १९४९ रोजी कुसुमताई (कुसुमताई यशवंत कदम) यांच्याशी सत्यशोधक पद्धतीने झाला. १९३० सालापासून त्यांना सातारा जिल्ह्यातील राष्ट्रीय चळवळीचे प्रभावी नेते क्रांतिसिंह नाना पाटील यांचा सहवास लाभला. पुढे समाजसुधारक कर्मवीर भाऊराव पाटील यांच्या व्हॉलंटरी शाळा चळवळ व विद्यार्थी चळवळीत त्यांनी सहभाग घेतला.
विद्यार्थिदशेत चलेजाव चळवळीच्या मुंबईतील काँग्रेस अधिवेशनास ते हजर राहिले. चलेजाव आंदोलन काळात सातारा जिल्ह्यातील तासगाव, वडूज, इस्लामपूर येथील तहसील कार्यालयांवरील मोर्चात ते सहभागी झाले होते. क्रांती काळात शेणोली येथील पे ट्रेनच्या लुटीतही त्यांचा महत्त्वाचा सहभाग होता. क्रांतिसिंह नाना पाटील यांच्या नेतृत्वाखाली ३ ऑगस्ट १९४३ रोजी साताऱ्याचे प्रतिसरकार सर्वप्रथम पणुंब्रे (तालुका शिराळा) येथे स्थापन झाले. त्यामध्ये नागनाथअण्णा व कुंडलचे जी. डी. बापू लाड हे तरुण अग्रभागी राहिले. नागनाथअण्णांनी सशस्त्र लढा उभारण्यासाठी यशस्वी खटाटोप करून गोव्याहून हत्यारे आणली होती. धुळे येथील सरकारी खजिना लुटणे, पोलीस चौकीतून बंदुका पळवणे अशा धाडसी कारवायांत त्यांचा महत्त्वाचा सहभाग असल्याचे निष्पन्न झाल्याने इंग्रज अधिकारी हैराण झाले होते. शेवटी वाळवा येथे त्यांना अटक झाली व सातारा कारागृहात रवानगी झाली. १० सप्टेंबर १९४४ रोजी सातारा तुरुंग फोडून नागनाथअण्णा फरार झाले. नागनाथअण्णा यांना जिवंत अथवा मृत पकडून देण्यासाठी सरकारने एक हजार रुपयांचे बक्षीस जाहीर केले होते. क्रांतिकारक चळवळी मोडून काढण्यात प्रसिद्ध असलेला इंग्रज अधिकारी मूर गिल्बर्ट याची नेमणूक सातारा भागातील क्रांतिकारकांच्या चळवळी मोडून काढण्यासाठी करण्यात आली होती. २६ जानेवारी १९४५ रोजी ऐतवडे येथील एका कार्यक्रमात नागनाथअण्णा येणार असल्याची बातमी लागताच गिल्बर्टने तेथे छापा टाकला; परंतु त्याला चकवा देण्यात नागनाथअण्णा यशस्वी झाले.
इंग्रज सत्ता उलथून टाकणे आणि एतद्देशीय गुंड, समाजद्रोही आणि इंग्रजांचे खबरे यांना वठणीवर आणण्यासाठी आणि विधायक सामाजिक कार्य करण्यासाठी त्यांना एक फौजी संघटन त्या काळी आवश्यक वाटत होते. त्यासाठी नागनाथअण्णा हे स्वतः दिल्लीला गेले व तेथील काँग्रेस कार्यालयात त्यांनी श्रीमती मणिबेन पटेल यांची भेट घेतली व फौजी संघटना उभी करण्यासाठी एका प्रशिक्षकाची मागणी केली; परंतु सशस्त्र लढा हे गांधी तत्त्वज्ञानात बसत नसल्याने श्रीमती पटेल यांनी त्यांना नकार दिला. त्यावेळी दोन शीख तरुण फौजी गणवेशात त्याच कार्यालयात आले आणि क्रांतिकारक कामे करण्यास आमची देशात कुठेही नेमणूक करा, अशी मागणी करत होते. हे दोन तरुण पूर्वी आझाद हिंद फौजेचा बंदोबस्त करण्यासाठी ब्रह्मदेशात पाठवलेल्या शीख रेजिमेंटमध्ये होते. परंतु ती रेजिमेंट आझाद हिंद फौजेस मिळाली होती. त्यातील नानकसिंग व मन्सासिंग हे दोघे फौजी होते. नागनाथअण्णांनी त्यांना आपल्या संघटनेत सामील करून घेऊन शिराळा तालुक्यातील थाबडे येथील जंगलात क्रांतिकारकांना प्रशिक्षण देण्याचे काम सुरू केले. सोनवडे येथील फौजी प्रशिक्षण छावणीवर इंग्रज पोलिसांनी २५ फेब्रुवारी १९४६ रोजी हल्ला केला; त्यामध्ये नागनाथअण्णांचे दोन सहकारी किसन अहिर व नानकसिंग यांना हौतात्म्य प्राप्त झाले. स्वातंत्र्योत्तर काळात वाळवा गावात दर वर्षी २५ फेब्रुवारी रोजी हुतात्मा दिन साजरी करण्याची प्रथा नागनाथअण्णांनी सुरू केली, ती अद्याप सुरू आहे. स्वातंत्र्य दृष्टिपथास येत असताना त्यांनी काही रचनात्मक विधायक कामात स्वतःस गुंतवून घेतले. शिक्षणप्रसारासाठी वाळवा येथील शाळेच्या इमारतीचे बांधकाम सुरू करून त्याचे क्रांतिसिंह नाना पाटील यांच्या हस्ते उद्घाटन केले (१९४६). हैदराबाद मुक्ती आंदोलनातील नेते शंकरराव चव्हाण यांची भेट झाल्यावर क्रांतिकारकांकडे असलेली शस्त्रे त्यांना सुपुर्द केली. १९४७ साली स्वातंत्र्य मिळाले; तथापि प्रतिसरकारच्या क्रांतिकारकांवर असलेले अटकेचे आदेश रद्द झाले नव्हते. नंतर मुंबई सरकारने हे अटकेचे आदेश रद्द केले व त्यानंतर नागनाथअण्णा वाळवा येथे आले.
नागनाथअण्णा स्वातंत्र्योत्तर काळातही कार्यरत राहिले. त्यांनी शिक्षण प्रसारासाठी किसान शिक्षण संस्थेची नोंदणी केली (१९५३). वाळवा येथे हुतात्मा किसन अहिर व सोनवडे येथे हुतात्मा नानकसिंग यांच्या नावाने माध्यमिक शाळा सुरू केल्या. त्याचप्रमाणे हुतात्मा नानकसिंग यांच्या नावाने आणि नंतर १९६५ साली सावित्रीबाई फुले यांच्या नावाने वसतिगृह स्थापन करून गरीब मुलामुलींच्या राहण्याची आणि जेवणाची मोफत सोय केली.
व्यवस्था बदलणे हा त्यांच्या कामाचा एक महत्त्वाचा भाग होता. त्यांनी वाळवा विधानसभेच्या निवडणुका अनुक्रमे १९५२, १९५७ व १९८५ साली लढवल्या. त्यांपैकी १९५७ व १९८५ साली ते विजयी झाले. १९८१ साली हुतात्मा किसन अहिर सहकारी साखर कारखान्याची नोंद करून कारखाना सुरू केला (१९८४). चळवळीसाठी आर्थिक स्रोत निर्माण झाल्यावर त्यांनी किणी वाठार (कोल्हापूर जिल्हा) येथे शेतमजूर कष्टकरी शेतकरी परिषद घेतली (१९९३). वारणा धरणग्रस्त व कोयना धरणग्रस्त यांच्या चळवळी उभा करून धरणग्रस्तांचा मुंबईत मोर्चा काढून सरकारचे या समस्येकडे लक्ष वेधले (१९९९). सांस्कृतिक चळवळीत दलित-आदिवासी-ग्रामीण साहित्य संमेलने, तिसरे व चौथे, अनुक्रमे १९८९ व १९९६ साली आयोजित केली. दुष्काळप्रवण भागातील जनतेच्या न्याय्य हक्कांसाठी १९९३ सालापासून ते शेवटपर्यंत त्यांनी दुष्काळी भागातील १३ तालुक्यांत पाण्याची चळवळ उभा करून लढा दिला. त्यासाठी त्यांनी माणदेशातील आटपाडी येथे पाणी परिषदांचे आयोजन केले. साखर कामगार, ऊस उत्पादक शेतकरी यांच्या परिषदा घेऊन त्यांनी त्या घटकांना संघटित केले. २००० साली सरकारने महाराष्ट्रातील साखर कारखान्यांवर आयकर लादला होता, त्या विरोधात त्यांनी न्याय्य मागणीसाठी लढा दिला. नागनाथअण्णांनी हुतात्मा किसन अहिर यांचा पूर्णाकृती पुतळा साखर कारखान्याच्या परिसरात उभा करून महाराष्ट्र राज्याचे तत्कालीन उपमुख्यमंत्री आर. आर. पाटील यांच्या हस्ते त्याचे अनावरण केले (फेब्रुवारी २००८), तर क्रांतिसिंह नाना पाटील यांच्या पूर्णाकृती पुतळ्याचे शाळेच्या मैदानावर तत्कालीन राष्ट्रपती श्रीमती प्रतिभाताई पाटील यांचा हस्ते अनावरण केले (फेब्रुवारी २००९).
नागनाथअण्णा यांना अनेक मानसन्मान मिळाले. शिवाजी विद्यापीठ, कोल्हापूर यांच्याकडून सन्माननीय डी.लीट. (२००७); महाराष्ट्र फौंडेशन यांच्याकडून जीवनगौरव पुरस्कार; हुतात्मा गौरव पुरस्कार; किसन वीर सामाजिक पुरस्कार; लोकनेते पुरस्कार इत्यादी. भारत सरकारने पद्मभूषण पुरस्कार देऊन त्यांना सन्मानित केले (२००९).
मुंबई येथे त्यांचे निधन झाले.
संदर्भ :
- अहिर, जयवंत, क्रांतिवीर नागनाथअण्णा, भाग १ व २, गौरव समिती वाळवा, २००९.
- पाटणकर, भारत, महाराष्ट्राचे शिल्पकार : क्रांतिवीर नागनाथअण्णा नायकवडी, महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती मंडळ, मुंबई, २००२.
- पारेकर, नंदा, महाराष्ट्राचे शिल्पकार : क्रांतिवीर नागनाथअण्णा नायकवडी, महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती मंडळ, मुंबई, २०१८.
- माळगी, एम. एस. संपा., क्रांतिसूर्य, क्रांतिवीर नागनाथअण्णा नायकवडी स्मृतिग्रंथ, २०१३.
- सनदे, सा. बा. जीवन संग्राम, महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती मंडळ, मुंबई, १९८३.
समीक्षक : अवनीश पाटील
