फडके, रघुनाथ पुरुषोत्तम : ( ४ मार्च १९३३ )
रघुनाथ पुरुषोत्तम फडके यांचा जन्म पुण्यात झाला. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण नू.म.वि.शाळेत झाले. मुंबईच्या रुईया महाविद्यालयात पदवी व पदव्युत्तर शिक्षण घेतल्यानंतर त्यांनी पुणे विद्यापीठातून भारतीय मधमाशापासून मिळणाऱ्या उत्पादनाची पाहणी या विषयात पीएच्.डी.मिळवली. १९५४ मध्ये त्यांनी महाबळेश्वरच्या मधुमक्षिका संशोधन संस्थेचा मधमाशापालनाचा अभ्यासक्रम पुरा केला व ते खादी ग्रामोद्योग मंडळात कनिष्ठ संशोधक म्हणून रुजू झाले. नंतर ते पुण्याच्या केंद्रीय मधमाशा संशोधन आणि प्रशिक्षण संस्थेत तांत्रिक निरीक्षक म्हणून रुजू झाले. त्याच संस्थेत ते विभागप्रमुख, उपसंचालक व संचालक पदापर्यंत पोहोचले. निवृत्तीनंतर त्यांची सल्लागार म्हणून नियुक्ती झाली होती.
त्यांचे संशोधन मुख्यत्वे मध, मेण आणि अन्य उत्पादनांच्या गुणवत्तेचे प्रमाणिकरण करण्यासंबंधी होते. संशोधनातून निघालेल्या निष्कर्षांचा वापर अधिकृत भारतीय परिमाण निश्चितीसाठी झाला. नैसर्गिक अधिवासातील मधाच्या पोळ्यातून मिळवलेल्या मधातील आर्द्रता कमी केल्यासच मध टिकून राहतो. आर्द्रता अधिक असल्यास मधातील साखरेचे किण्वन (fermentation) होते. किण्वन झाल्यास मधाची गुणवत्ता कमी होते. त्यासाठी त्यांनी नवे तंत्रज्ञान विकसित केले. मधमाशापालन व्यवस्थापन आणि वर्षाच्या वेगवेगळ्या हंगामातील फुले व भौगोलिक वैशिष्ट्यानुसार मध टिकवण्यासाठीचे संशोधन त्यांनी केले. मधमाशा पालन तंत्रज्ञान आणि त्यासाठीची साधने यांचे प्रमाणिकरण त्यांनी केले. मधमाशांमुळे पीक परागीकरण, पिकांनुसार व पिकांच्या अवस्थानुसार मधमाशा व्यवस्थापन, मधमाशांचे स्थलांतर, विष संकल्पनाचे तंत्र, मधुबन स्थापनेसाठी सर्वेक्षण, मध पोळ्यातून वेगळे करण्याचे तंत्र, मध उत्पादनानंतरची प्रक्रिया, पोळ्यातील मेण वेगळे करणे गुणवत्ता ठरवणे, अधिक सशक्त राणी माशांची पैदास अशा अनेक विषयांवर त्यांनी संशोधन केले.
मधमाशा व मध प्रक्रिया यावर त्यांचे सुमारे ५० शोधनिबंध त्यांनी प्रकाशित केले आहेत. भारतीय मधमाशा व मधमाशापालन या विषयांवर त्यांनी इंग्रजीतून दोन, मराठीतून तीन आणि हिंदीतून तीन अशी एकूण आठ पुस्तके लिहिली. यातील एक पुस्तक युनायटेड नेशन्स डेव्हलपमेंट प्रोग्राम (UNDP) साठी त्यांनी लिहिले आहे. भारतात मधमाशांसंबंधी प्रसिध्द होणाऱ्या इंडियन बी जर्नल या त्रैमासिकाच्या संपादक मंडळाचे सदस्य आणि काही काल संपादकपदही त्यांनी भूषवले आहे. राष्ट्रीय मधुमक्षिका परिषदेच्या कार्यकारिणीवर केंद्र सरकारचे प्रतिनिधी म्हणून त्यांनी काम केले आहे.
मधमाशा पालन व्यवसायामुळे स्वयंरोजगार निर्मिती, मध, मेण व तत्सम अन्य पदार्थांचे उत्पादन, वनांचे पुनरुज्जीवन, मधमाशांची पीक परागीकरणाच्या सेवेतून कृषी पिकांच्या उत्पादनातील उल्लेखनीय वाढ होते. यासाठी या व्यवसायाची वाढ कशी होईल मधमाशांचे संरक्षण आणि संवर्धन कसे करता येईल याचा एक कृती आराखडा त्यांनी तयार केला. भारतीय मधुमक्षिका पालन विकास उद्योग ( Approach Paper for the Development of Beekeeping Industry in India) हा १०० पृष्ठांचा पेपर केंद्र शासनासाठी आणि महाराष्ट्र मधुमक्षिका पालन (Development of Beekeeping in Maharashtra) या शीर्षकाचा १५० पृष्ठांचा पेपर त्यांनी राज्य शासनाला सादर केला .
भारतीय प्रमाणिकरण संस्थेत त्यांनी खादी ग्रामोद्योग आयोगाचे प्रतिनिधीत्त्व केले. पुणे येथील केंद्रीय मधुमक्षिका संशोधन व प्रशिक्षण केंद्राच्या अद्ययावत इमारतीची उभारणी करण्यासाठी पुणे महानगरपालिकेचा विशेष सन्मान व बारामतीच्या विद्याप्रतिष्ठानचा जीवन गौरव पुरस्कार त्यांना लाभले आहेत.
संदर्भ :
- आधुनिक महाराष्ट्राची जडण घडण , ‘शिल्पकार चरित्र कोश’, खंड ५.
- ‘कृषी आणि पशु-संवर्धन’, साप्ताहिक विवेक, हिंदुस्थान प्रकाशन, १ जुलै, २०१५.
- ‘सृष्टीज्ञान मासिक’, जीवन गौरव सन्मानित मधमाशा संशोधक –डॉ.र.पु.फडके –लेखक डॉ.क.कृ.क्षीरसागर, पृष्ठे १२३-१२५, एप्रिल, २०११.
समीक्षक : मोहन मद्वाण्णा