संगणकीय आज्ञावली. याला वर्कशीट (Worksheet) असेही म्हणतात. स्प्रेडशीट हे पंक्ती (Row) आणि स्तंभ (Columns) यांची जुळवणी असणारे पृष्ठ आहे. पंक्ती आणि स्तंभ मिळून एका छोट्या चौकोनरूपी रचना तयार होते, यालाच कप्पा (Cell; सेल) असे म्हणतात. स्प्रेडशीटमध्ये माहिती समाविष्ट करून त्याला प्रक्रियासुद्धा करता येते. स्प्रेडशीट ही नोंद एमएस-एक्सेल (MS-Excel किंवा फक्त एक्सेल) याच्या मदतीने लिहिण्यात आलेली आहे, जे एक मायक्रोसॉफ्ट ऑफिस सुट (Microsoft Office Suite) मधील एक सॉफ्टवेअर आहे.
इलेक्ट्रॉनिक स्प्रेडशीटने 20 व्या शतकाच्या अखेरीस पेन- शाई या आवृत्तीस पूर्णत: बदलले. स्प्रेडशीट फक्त आर्थिक माहिती जतन करण्याकरिताच नव्हे तर,शास्त्रीय माहिती दर्शविण्याकरिता आणि गणनेसाठी सुद्धा वापरण्यात येते.
पहिली स्प्रेडशीट आज्ञावली ही व्हिजीकॅल्क (VisiCalc) ही होती. ती 1979 मध्ये ॲपल II संगणकाकरिता लिहिण्यात आली. बर्‍याच वापरकर्त्यांच्या नजरेत, हा अनुप्रयोग छोट्या छोट्या व्यवसायांसाठी वैयक्तिक संगणकांची उपयुक्तता दर्शविणारा होता. उदा., लेखाकार्यासाठी लागणारे प्रत्येक आठवड्यातील 20 तास हे अगदी काही मिनीटात स्प्रेडशीट मध्ये डेटा समाविष्ट करून सहज शक्य झाले. उदा., साध्या स्प्रेडशीटमध्ये कर्मचार्‍यांची नावे व पत्ते, सामाजिक सुरक्षा क्रमांक, तासाचे वेतन, तास काम, कर वजा आणि निव्वळ वेतन यांसारखी वेगवेगळी माहिती समाविष्ट असणारे स्वतंत्र कप्पे असू शकतात. शेवटच्या कप्प्यामध्ये अगोदरच्या स्तंभातील माहिती सुत्राद्वारे जोडली जाऊ शकते. विविध सुत्रांचा वापर करून किंमतींवर परिणाम, नफा-तोटा यांसारखी माहिती एखादे मूल्य बदलून सहज स्प्रेडशीटमध्ये दाखवू शकतो. पूर्वानुमानाच्या योग्य सूत्रांसह उत्पादनाची बाजारपेठ आणि म्हणूनच जुन्या आणि नवीन किंमतीवर अपेक्षित असलेला एकूण नफा अंदाज केला जाऊ शकतो. त्यामुळे स्प्रेडशीट स्प्रेडशीट्स व्यवस्थापकांची, अर्थतज्ज्ञांच्या आणि परिमाणात्मक माहितीच्या प्रकारांमधील संबंधांसह कार्य करणाऱ्या प्रत्येकाच्या गरजा भागवतात. स्प्रेडशीट प्रोग्राम सामान्य गणनेसाठी देखील वापरल्या जाऊ शकताे. त्यांचा उपयोग विज्ञान आणि अभियांत्रिकीमधील मॉडेलिंगसाठी केला जातो आणि ते शैक्षणिक वापरास अनुकूल असतात. वैयक्तिक संगणकांकरिता आज स्प्रेडशीटमध्ये सामान्यत: डेटा विविध प्रकारच्या ग्राफमध्ये (जसे की पाय चार्ट्स आणि बार आलेख) रूपांतरित करण्याची क्षमता समाविष्ट असते आणि बर्‍याचदा वर्ड प्रोसेसर आणि डेटाबेस प्रोग्राम्स सारख्या इतर सॉफ्टवेअरसह समाकलित केली जातात.
एक्सेलमधील प्रत्येक फाइलला वर्कबुक (Workbook) असे म्हणतात. वर्कबुक हे वर्कशीटचा संग्रह आहे. यामध्ये पंक्ती वरून-खाली अंकानी तर स्तंभ डावीकडून-उजवीकडे इंग्रजी वर्णाने दर्शविण्यात येते. एक्सेल मध्ये एकूण 65536 पंक्ती असून त्यांना वर्कशीटच्या डाव्याबाजुला 1, 2, 3,….65,536 या अंकानी दाखविलेले असते. तर एकूण स्तंभ 256 असून त्यांना वर्कशीटच्या वरच्या आणि पंक्ती 1 च्या वर A, B, C,…, AA,…, IV असे दर्शविण्यात येते. त्यामुळे एका वर्कशीटमध्ये सु. 1,65,00,000 कप्पे असतात.
स्प्रेडशीटमध्ये मूल्य (Value), फल (Function) किंवा अंकगणितीय राशी (Algebraic Expression) या कप्प्यांमध्ये दर्शविण्यात येतात. इंग्रजी वर्ण आणि अंक यांना संयुक्त करून विशिष्ट कप्पा दर्शविण्यात येतो. माउसचा वापर माहिती भरण्याऐवजी प्रक्रिया करण्याकरिता आणि निर्देशनाकरिता होतो. परंतु काही महत्त्वाच्या प्रक्रिया आणि सामान्य निदर्शनासाठी कळ-टोला (Key-stroke) याचा वापर करावा लागतो. कप्प्याला विशिष्ट नाव देणे (Lable), सूत्रांचा (Formulas) वापर करणे आणि चलांचा (Functions) वापर करणे ही स्प्रेडशीटमधील महत्त्वाचे वैशिष्ट्ये आणि संज्ञा होत.
सूत्रांशिवाय स्प्रेडशीटमधील माहिती म्हणजे निव्वळ पंक्ती आणि स्तंभात रचलेल्या माहितीचा संग्रह असतो. उदा., कॅलेंडर, वेळापत्रक किंवा साधी यादी इत्यादी. एक्सेल मध्ये सूत्रांचा एक वेगळाच टॅब दिलेला आहे. स्प्रेडशीटमधील चल हा विशिष्ट कळ-शब्द असतो. त्याला कप्प्यामध्ये प्रविष्ठ केल्याने माहितीवर प्रक्रिया चालू होते. बेरीज (सम; SUM) किंवा स्वबेरीज (ऑटोसम; Auto sum; ∑), जर…तर (इफ; IF Function), दिनांक आणि वेळ (Date and Time Function); गणितीय (Mathematical Function), मजकूर (Text Manipulation Function), तार्किक (Logical), आर्थिक (Financial) इत्यादी चलांचा वापर एक्सेलमध्ये करता येतो. कोणत्याही संगणकीय व्यवसायिक अनुप्रयोगामध्ये माहिती बरोबर, अचूक आणि विशिष्ट स्वरूपात प्रविष्ठ करणे गरजेचे असते. याचाच अर्थ स्प्रेडशीट मधील माहिती खरी, बिनचूक आणि योग्य स्वरूपात असणे आवश्यक आहे.
स्प्रेडशीट वापरण्याचे सर्वांत सामान्य कारण म्हणजे माहिती संग्रहित करणे आणि व्यवस्थापित करणे, जसे की महसूल, वेतनपट आणि लेखा माहिती. स्प्रेडशीट वापरकर्त्यास या माहितीसह गणना करण्यास तसेच आलेख आणि चार्ट तयार करण्यास अनुमती देते.
जेव्हा डॉस प्रबळ परिचालन प्रणाली म्हणून कार्यरत होती, तेव्हा लोटस1-2-3 एक अग्रगण्य स्प्रेडशीट होते. विंडोज आणि मॅकिंटोश प्लॅटफॉर्मवर एक्सेलचा आता बाजारात सर्वाधिक वाटा आहे.
इतिहास : LANPAR सारख्या इलेक्ट्रॉनिक स्प्रेडशीट्स कागदावर आधारित स्प्रेडशीटची पूर्णपणे जागा घेण्यास सक्षम होती, तरीही त्यांना तितकी कर्षण मिळू शकली नाही. त्याचे कारण असे होते की 70 च्या दशकाच्या उत्तरार्धातील संगणक अत्यंत महागडे, अवघड आणि बहुतेक सामान्य लोकांच्या आवाक्याबाहेरचे होते. 70 च्या दशकाच्या उत्तरार्धात आणि 80 च्या दशकाच्या सुरूवातीस, वैयक्तिक संगणक बाजारात प्रवेश करीत होते. वैयक्तिक संगणकांसाठी व्हिजिकॅल्क पहिला स्प्रेडशीट प्रोग्राम होता. हे ॲपल II सह पाठवले आणि या संयोजनामुळे घरगुती वापरकर्त्यांमध्ये बरीच चर्चा निर्माण झाली आणि वैयक्तिक संगणनाच्या क्षेत्रात वर्षानुवर्षे कायमचा मायक्रोसॉफ्ट एक्सेल व्यवसायामध्ये सर्वोत्कृष्ट ठरला आहे, तेथे इतर उल्लेखनीय आणि सक्रिय प्रतिस्पर्धी अनुप्रयोग आहेत जसे की क्रमांक १(ॲपलच्या इवर्क उत्पादकता सुटचा एक भाग), क्वाट्रो प्रो (सामान्यत: कोरेलच्या वर्डप्रेसक्ट ऑफिस सुटचा एक भाग), निओऑफिस स्प्रेडशीट आणि डब्ल्युपीएस स्प्रेडशीट. ओपनऑफिस.आर.सी. कॅल्क, लिब्रेऑफिस कॅल्क, कॅलिग्रा शीट्स, पायस्प्रेड आणि ग्न्युमेरिक सारख्या अनेक गैर-मालकीचे, मुक्त आणि मुक्त स्त्रोत पर्यायी अनुप्रयोग आहेत.
स्प्रेडशीटचे फायदे : स्प्रेडशीट सॉफ्टवेअर सहज आणि बर्‍याचदा विनामूल्य उपलब्ध आहे. किमान प्रशिक्षण आवश्यक असते. वैयक्तिक वित्त व्यवस्थापित करण्यासाठी स्प्रेडशीट वापरता येते किंवा मुख्य सारणी तयार करणे, गुंतागुंतीची सूत्रे तयार करणे, माहिती रेकॉर्ड करणे इत्यादी.
स्प्रेडशीटचे तोटे : स्प्रेडशीट अंतर्गत सामायिक करणे कठीण आहे. तर बाह्यरित्या स्प्रेडशीट सामायिक करणे सोपे आहे. कोण कधी कार्यरत आहे याबद्दल कोणतेही स्पष्ट संकेत नाही. अनेक आवृत्त्या तयार हाेतात. विपणन प्रणालींशी संबंध नाही.
कळीचे शब्द : #संगणकीयआज्ञावली #अनुप्रयोग #सॉफ्टवेअर #मायक्रोसॉफ्ट #एक्सेल #चल #सेल #राे #कॉलम #शीट
संदर्भ :
- https://www.perfectxl.com/excel-glossary/what-is-a-spreadsheet/
- https://blog.hubspot.com/sales/dangers-of-using-spreadsheets-for-sales
समीक्षक : अक्षय क्षीरसागर