धवन, सतीश देवी दयाल : (२५ सप्टेंबर १९२० — ३ जानेवारी २००२). भारतीय अवकाश अभियंता आणि अवकाश शास्त्रज्ञ. त्यांना भारतातील प्रायोगिक द्रव गतिकी संशोधन शाखेचे जनक (‘एक्सपेरिमेंटल फ्लुईड डायनॅमिक्स रिसर्च’) म्हणून ओळखले जाते. त्यांनी भारतातील पहिले स्वनातील वात सुरंग (सुपरसॉनिक विंड टनेल) या उपकरणाची भारतीय विज्ञान संस्था (आयआयएस्सी; IISc), बंगलोर येथे स्थापना केली. तसेच त्यांनी भारतीय विज्ञान संस्था आणि भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (ISRO) यांना आंतरराष्ट्रीय दर्जाच्या संस्थांमध्ये रूपांतरित केले
धवन यांचा जन्म श्रीनगर येथे झाला. त्यांचे वडील भारतीय नागरी सेवेत उच्च पदाधिकारी असताना फाळणी दरम्यान पुनर्वसन आयुक्त म्हणून सेवानिवृत्त झाले. धवन यांनी श्रीनगर येथूनच शालेय शिक्षण पूर्ण केले. पंजाब विद्यापीठातून त्यांनी बी.ए. (मॅथेमॅटिक्स अँड फिजिक्स; १९३८), एम.ए. (इंग्लिश लिटरेचर; १९४१) आणि बी.ई. (मेकॅनिकल इंजिनियरिंग; १९४५) पदवी प्राप्त केल्यात. त्यानंतर त्यांनी बंगळुरु येथे स्थित भारतातील सार्वजनिक क्षेत्रातील हिंदुस्तान एरोनॉटिक्स लिमिटेड या विमान उत्पादक कंपनीत वर्षभर अंतर्वासित म्हणून काम केले (१९४४-४५). युनिव्हर्सिटी ऑफ मिनेसोटा येथून त्यांनी वैमानिक अभियांत्रिकी या शाखेत एम.एस. केले (१९४७). त्यानंतर कॅलिफोर्निया इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (कॅल्टेक) येथून वैमानिक अभियंता ही पदवी मिळवली (१९४९). तसेच त्यांनी वैमानिक अभियांत्रिकी आणि गणित हे विषय निवडून पीएच.डी. पदवी संपादन केली (१९५१). त्यानंतर ते भारतीय विज्ञान संस्था, बंगळुरु येथे वरिष्ठ शास्त्रज्ञ म्हणून रुजू झालेत. तेथेच ते प्राध्यापक व विभाग प्रमुखही झालेत (१९५५) आणि १९६२ मध्ये संचालक नियुक्त झाल्यावर साधारणत: दोन दशके कार्यरत राहिलेत. याच काळात ते भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (इंडियन स्पेस रिसर्च ऑर्गनाइज़ेशन; इस्रो) येथे संचालक म्हणूनही कार्यरत होते. डॉ. विक्रम साराभाई नंतर त्यांची तेथेच अध्यक्ष म्हणून निवड करण्यात आली (१९७२). त्यांनी ‘इंडियन स्पेस प्रोग्राम’ ची धुरा अध्यक्ष म्हणून सांभाळली. भारत सरकारच्या अंतराळ विभागाचे सचिव म्हणूनही त्यांनी योगदान दिले.
धवन यांनी इस्रोमध्ये भारताचा पहिला उपग्रह (आर्यभट्ट; १९७५) आणि देशातील पहिले प्रायोगिक उपग्रह प्रक्षेपण वाहन [एसएलव्ही-३ (SLV-3); १९८०] विकसित केले. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली इस्रोने भारतीय राष्ट्रीय उपग्रह दूरसंचार प्रणाली (इन्सॅट; INSAT), भारतीय दूरसंचार उपग्रह (आयआरसस; IRS) आणि ध्रुवीय उपग्रह प्रक्षेपण वाहन (पीएसएलव्ही; PSLV) विकसित केले. १९८१ मध्ये भारताचा पहिला भूस्थिर संप्रेषण उपग्रह (एरियन पॅसेंजर पेलोड एक्सपेरिमेंट; APPLE) प्रक्षेपित केल्याने दुर्गम भागात दूरदर्शन आणि रेडिओ प्रसारणाचा पाया घातला गेला. यामुळे उपग्रहाद्वारे दूरस्थ शिक्षण शक्य झाले आणि शिक्षणाचा विस्तार झाला. त्यांनी विरंगुळा म्हणुन केलेला ‘बर्ड फ्लाइट’ चा अभ्यास बऱ्याच प्रयोगांमध्येसुद्धा उपयुक्त ठरला. निसर्गाच्या सान्निध्यात ते जास्त रमत. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली भारतीय अंतराळ आणि वैमानिकी या क्षेत्राने विविध उच्चांक गाठले. त्यांच्याच प्रयत्नांमुळे भारत हा रशिया, अमेरिका, चीन या देशांप्रमाणे अंतराळाला आपल्या कवेत समावून घेणाऱ्या देशांपैकी एक झाला. आणि ग्रामीण शिक्षणात विविध प्रयोग, दूरस्थ संदेशवहन आणि उपग्रह संप्रेषण इत्यादीचे प्रणेते म्हणून ते ओळखले जातात.
धवन यांना भारत सरकारद्वार पद्मभूषण (१९७१) आणि पद्मविभूषण (१९८१) प्रदान करण्यात आले. इंडियन ॲकेडमी ऑफ सायन्सेसमध्ये (१९७०) आणि यू.एस. नॅशनल ॲकेडमी ऑफ इंजिनिअरिंगमध्ये (१९७८) ते निवडून आले. त्यांना कॅल्टेक (१९६९) आणि आयआयएस्सी (१९८१) कडून प्रतिष्ठित माजी विद्यार्थी पुरस्कार देखील मिळाले. राष्ट्रीय एकात्मतेसाठी भारत सरकारने त्यांना इंदिरा गांधी पुरस्काराने सन्मानित केले आहे (१९९९).
धवन यांचे निधन बंगलोर येथे झाले.
शार (SHAR; Sriharikota Range) या अंतराळ केंद्राचे धवन यांच्या मृत्यूनंतर सतीश धवन स्पेस सेंटर शार असे नामकरण करण्यात आले.
कळीचे शब्द : #इस्रो #इन्सॅट
संदर्भ :
समीक्षक : मोहन मद्वाण्णा
Discover more from मराठी विश्वकोश
Subscribe to get the latest posts sent to your email.