अपृष्ठवंशी उपसंघातील केवळ सागरी पाण्यात अधिवास असलेल्या सजीवांचा संघ. त्यांच्या शरीरावर बाह्य किंवा त्वचेमध्ये आधारासाठी चकत्या, कंटक, शल्क किंवा लहान गाठी असतात. सांगाडा बहुधा कॅल्शियम कार्बोनेटाने बनलेला असतो. ग्रीक भाषेत इकिनॉस म्हणजे काटे व डर्मिस म्हणजे त्वचा. त्वचा कंटकयुक्त असल्याने या बहुपेशीय सजीवांना कंटकचर्मी संघ असे नाव मिळाले आहे. इतर बहुपेशीय प्राण्यांहून कंटकचर्मी संघातील प्राण्यांचे जीवाश्म मोठ्या संख्येने मिळाल्याने कंटकचर्मी संघातील प्राण्यांकडे जीववैज्ञानिकांचे लक्ष वेधले गेले. सुमारे सात हजार कंटकचर्मी संघातील प्राण्यांचे वर्गीकरण त्यांच्या लक्षणांवरून पाच वर्गांमध्ये केलेले आहे.
वैशिष्ट्ये : (१) अस्थितंत्र : कंटकचर्मी प्राण्यांचा सांगाडा कॅल्शियम कार्बोनेट व काही प्रथिने यांच्यापासून तयार झालेला असतो. सूक्ष्म चकत्या, कंटिका व लहान मोठे कंटक (काटे) अशी यांची रचना असते. भ्रूण विकासाप्रमाणे हा सांगाडा अंत:कंकाल (endoskeleton) स्वरूपात तयार होतो. यावर नंतर पेशींचे आच्छादन विकसित होते. प्रत्यक्षात आधार सांगाडा बाह्य कंकालासारखा (exoskeleton) भासतो .
(२) जलाभिसरण संस्था : कंटकचर्मी संघातील प्राण्यांचे इतर कोणत्याही संघात न आढळणारे वैशिष्ट्य म्हणजे जलाभिसरण संस्था (water vascular system) होय. श्वसन व अवयवांची हालचाल किंवा नलिकापादांची हालचाल, अन्नग्रहण, शुंडकांची हालचाल अशा अनेक क्रिया जलाभिसरण संस्थेच्या साहाय्याने घडून येतात. एका जाळीदार चाळणीसारखे झाकण असलेल्या भागातून समुद्रातील पाणी जलाभिसरण संस्थेत येते. पाणी आत येण्यासाठी असलेल्या तुंबिकांच्या साहाय्याने उणे दाब निर्माण केला जातो. हे पाणी नलिकापादामध्ये आले म्हणजे जलस्थितिक दाबाच्या साहाय्याने त्यांची हालचाल होते.
(३) सुरक्षा प्रणाली : शरीरावरील काटे किंवा कंटिका यांच्या तळाशी असलेल्या कोलॅजेन तंतूमुळे कंटिका स्थिर किंवा शिथिल स्थितीत राहतात. कंटिकांचे स्थिर राहणे किंवा शिथिल असण्यामुळे त्यांचे संरक्षण होते.
(४) सममिती : प्रौढ कंटकचर्मी प्राण्यांची दृश्य सममिती अरीय असते. अरीय सममिती असली तरी बहुतेक सर्व अवयव जसे बाहू, शुंडके, जठराचे भाग, जनन ग्रंथी पाच किंवा पाचच्या पटीत असतात. याला मराठीत पंचतयी असे म्हणतात. कंटकचर्मी प्राण्यांचे भ्रूण नेहमी द्विपार्श्वसममित असतात. द्विपार्श्व सममित म्हणजे शरीराचे लंब अक्षातून डावा व उजवा असे दोन समान भाग करता येतात. अपृष्ठवंशी वलयांकित, सूत्रकृमी, संधिपाद संघ व पृष्ठवंशी संघातील सजीव द्विपार्श्व सममित आहेत. प्रौढावस्थेत कंटकचर्मी प्राण्यांची द्विपार्श्व सममिती बदलून पाच किंवा पाचच्या पटीत बाहू, शुंडके तयार होतात. कंटकचर्मी प्राण्यांची शुंडके बाहू काही कारणाने तुटले तर त्याजागी नवे अवयव तयार होतात. या क्रियेस पुनर्जनन असे म्हणतात.
(५) इतर वैशिष्ट्ये : या संघातील प्राणी सागरी पाण्याच्या वेगवेगळ्या खोलीवर आढळतात. यातील बहुतेक प्राणी मुक्तपणे संचार करणारे परंतु हालचालीमध्ये मंदगतीचे तर काही प्रजाती एका जागी स्थिर असतात. मज्जातंतूंचे जाळे असते, परंतु मेंदू नसतो. ज्ञानेंद्रिये प्रगत परंतु गुंतागुंतीची नसतात. रक्ताभिसरण संस्था खुली असते. रक्ताभिसरण संस्थेत हृदय नसते.
वर्गीकरण : कंटकचर्मी संघाचे वर्गीकरण पुढील पाच वर्गांमध्ये केले आहे : (१) ॲस्टरॉयडिया वर्ग, (२) ऑफियूरॉयडिया वर्ग, (३) एकिनॉयडिया वर्ग, (४) होलोथुरॉयडिया वर्ग आणि (५) क्रिनॉयडिया वर्ग.
ॲस्टरॉयडिया वर्ग
समुद्रतारा : (Sea stars). या वर्गामध्ये सर्व समुद्रताऱ्यांचा समावेश होतो. या वर्गातील प्राण्यांचे शरीर वरून व खालून दाबल्यासारखे चपटे असते. ताऱ्यासारखे पाच किंवा पाचच्या पटीत असलेले बाहू हे त्यांचे वैशिष्ट्य होय. बाहू आखूड मजबूत परंतु लवचिक असतात. बाहूंची संख्या कमीतकमी पाच पासून पन्नास पर्यंत असते. वालुकामय सागरी किनारपट्टी किंवा खडकांना चिकटलेले असतात. प्रवाळ क्षेत्रावर असलेले काही समुद्र तारे प्रवाळ शुंडक खाऊन टाकतात. बाहूंच्या खालील (अधर) बाजूस काही असलेल्या नलिका पादांच्या शेवटी असलेल्या चूषकांच्या साहाय्याने समुद्रतारा वाळूतील शिंपले उघडून त्यातील कालव फस्त करतो. नलिका पादांची हालचाल जलाभिसरण संस्थेतून आलेल्या पाण्यामुळे केली जाते. या वर्गातील सर्व प्राणी मुक्तजीवी आहेत. समुद्रतारा हा सर्व समुद्रकिनाऱ्यावर दिसतो. समुद्रांच्या ६,००० मी. पेक्षा जास्त खोलीवर आढळतो. याच्या १,५०० प्रजाती आतापर्यंत सापडल्या आहेत. समुद्रतारे वेगवेगळ्या रंगाचे असतात. समुद्रताऱ्याचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याचा एखाद्या बाहूचा तुकडा अपघाताने तुटला तरी त्यापासून संपूर्ण समुद्रतारा उत्पन्न होतो.
सागरी डेझी : (Sea daisy). अ‍ॅस्टेरॉयडिया वर्गात १९८० च्या सुमारास आणखी एका उपवर्गाची भर पडली आहे. याला सी डेझी असे म्हणतात. या उपवर्गात फक्त दोन जातींचा समावेश केला आहे. यांना बाहू नसतात. परंतु नलिकापाद व जलाभिसरण संस्था असते. नाजूक नलिकापादामुळे त्यांची रचना डेझी फुलासारखी दिसते. कॉन्सेंट्रिसायक्लॉयडिया (Concentricycloidea) या नव्या उपवर्गात त्यांचा समावेश केलेला आहे. यांचा आढळ न्यूझीलंडजवळ सागरी पाण्यात आहे.
ऑफियूरॉयडिया वर्ग
भंगुरतारा (ब्रिटल स्टार, Ophiothrix fragilis) : ऑफियूरॉयडिया वर्गातील कंटकचर्मी प्राण्यांचे सामान्य नाव भंगुरतारा पडण्याचे कारण त्यांना डिवचले असता त्यांचे लांब बाहू शरीरापासून स्वविच्छेदन क्रियेने गळून पडते. या प्रकाराचे आपल्या माहितीचे उदाहरण पाल संकटात सापडल्यावर पालीचे शेपूट तुटते. भंगुरताऱ्यावरील काटे नाजूक व लवचिक असतात. यांचे शरीर पाच किंवा पाचच्या पटीत असते. बाहूंची लांबी ४ — ६० सेंमी. पर्यंत असते. तुटलेल्या बाहूच्या जागी नवे बाहू येतात. जेथून शरीरास बाहू फुटतात त्यास मध्य चकती म्हणतात. नलिका पाद संवेदी असतात. बाहूंची हालचाल मुक्तपणे होते. स्पंज संघातील प्राणी किंवा प्रवाळावर नेहमी असतात.
एकिनॉयडिया वर्ग
समुद्री शल्यकंदुक किंवा समुद्री अर्चिन : (Sea urchin). या वर्गातील प्राणी काटेरी आकाराने गोलाकार करंडकासारखे किंवा चपट्या डबीसारखे असतात. व्यास ३ — १० सेंमी. असून नलिकापादाच्या साहाय्याने सावकाश हालचाल करतात. शरीरावरील काटे मोठे किंवा लहान रंगीबेरंगी असतात. हे प्राणी प्रामुख्याने शेवाळ व मंद गतीने हालचाल करणारे छोटे स्थिर प्राणी खातात. या गटातील प्राणी कोणत्याही हवामानात विषुववृत्तापासून ध्रुवापर्यंतच्या सर्व समुद्रात आढळतात. काही अर्चिन सजीवाश्म स्वरूपातही आढळतात. शिलांकनी शल्यकंदुक (स्लेट पेन्सिल अर्चिन) यांसारखे प्राणी मत्स्यालयात शैवाळाची वाढ नियंत्रित करण्यासाठी वापरतात. चपट्या डबीसारखे व नाजूक अर्चिन वाळूत खोलवर असतात. ते फक्त भरतीच्या वेळी वाळूतून बाहेर येतात.
होलोथुरॉयडिया वर्ग
समुद्री काकडी : (Sea cucumber). या वर्गातील प्राण्याचे शरीर लांबट असून त्वचाचर्मासारखी कातडीसारखी दिसते. उबदार सागरी पाण्याच्या तळाशी वाळूवर ते पहुडलेले असतात. लांब शुंडकांनी वाळू अन्ननलिकेत घेतात. वाळू कणावरील सेंद्रिय पदार्थ हे त्यांचे अन्न होय. धोक्याची जाणीव झाल्यावर अन्नमार्ग बाहेर टाकला जातो. बाहेर पडलेल्या अन्नमार्गाची हालचाल होत राहते. त्यामुळे भक्षकाचे लक्ष विचलित होते आणि समुद्री काकडीचा जीव वाचतो. कठीण कवच किंवा सांगाडा नसतो. काकडीसारखे दिसणारा प्राणी म्हणून याला समुद्री काकडी असे नाव आहे.
क्रिनॉयडिया वर्ग
पिच्छतारा : (Feather star). मुक्तपणे समुद्राच्या पाण्यात संचार करणारे समुद्राच्या पाण्याच्या कोणत्याही खोलीवर आढळणारे हे कंटकचर्मी होत. क्रिनॉयडिया krinon म्हणजे लिली आणि form (eidos) यावरून हा शब्द तयार झाला आहे. वरील बाजूस असलेले दहा किंवा दहाच्या पटीत असणाऱ्या शाखा स्वतंत्रपणे हालचाल करतात. नलिकापाद लहान असून हालचाल शाखांतील स्नायूंमुळे होते. खोल समुद्रात असणारे पिच्छतारे एका दांड्यावर असलेल्या वनस्पतीसारखे दिसतात. सागरी पाण्याच्या पृष्ठभागावार असलेले पिच्छतारे मुक्तजीवी असून भरतीच्या वेळी पिसेयुक्त बाहू व नालपादाच्या साहाय्याने अन्नाचे कण गोळा करतात. ओहोटीच्यावेळी खडक आधारकाने पकडतात.
पहा : अपृष्ठवंशी, कंटकचर्मी (पूर्वप्रकाशित).
संदर्भ : 1. www.starfish.cn>reef
- www.coolgalapagos.com
- www.topper.com>biology
- www.leisurepro.com
- tolweb.org – Echinodermata
समीक्षक : मद्वाण्णा, मोहन
Discover more from मराठी विश्वकोश
Subscribe to get the latest posts sent to your email.