मॅकिंटॉश, सर जेम्स : (२४ ऑक्टोबर १७६५–३० मे १८३२).
स्कॉटिश तत्त्ववेत्ते, इतिहासकार, पत्रकार आणि कायदेपंडित. त्यांचा जन्म स्कॉटलंडमधील ऑल्दौरी येथे झाला. वडिलांचे नाव जॉन तर आईचे नाव मार्जोरी. वडील हे प्रारंभी सर कोलीन क्लाइड कँबेलच्या पलटणीमध्ये २२ वर्षे सेवेत होते. जर्मनीच्या सप्तवार्षिक युद्धामध्ये जखमी झाल्यानंतर त्यांनी जिब्राल्टरमधील ६८ व्या पलटणीमध्ये नोकरी केली. लहानपणीच आईचे छत्र हरपल्याने मॅकिंटॉशचे आजीने संगोपन केले. मॅकिंटॉश यांचे प्राथमिक शिक्षण फोर्टरोझ विद्यालयात, तर पदवीचे शिक्षण ॲबर्डिन विद्यापीठातील किंग्स महाविद्यालयात झाले. पुढे एडिंबरो विद्यापीठामधून वैद्यकशास्त्राची पदवी संपादन केली (१७८७). १७८८ मध्ये ते स्कॉटलंडहून लंडनला गेले आणि वैद्यकीय व्यवसाय सोडून ते राजकारणाकडे आकृष्ट झाले.
मॅकिंटॉश यांना नीती-तत्त्वज्ञानाची खूप आवड होती. फ्रेंच राज्यक्रांतीचे सखोल अध्ययन करून त्यांनी व्हिंडीशिआ गॅलिका : डिफेन्स ऑफ द फ्रेंच रेव्होलूशन अँड इट्स ॲडमायरर्स हा ग्रंथ लिहिला (१८९१). हा ग्रंथ म्हणजे एडमंड बर्क यांच्या ‘फ्रान्समधील राज्यक्रांतीचे प्रतिबिंब’ (रिफ्लेक्शनन्स ऑन द फ्रेंच रेव्होलूशन) या ग्रंथाला त्यांनी दिलेले सडेतोड उत्तर होते. यामुळे त्यांची प्रसिद्धी झाली. खुद्द बर्कने सुद्धा त्यांचे कौतुक केले. या दरम्यान त्यांचा कॅथरीन स्टुअर्ट यांच्याशी विवाह झाला (१७८९). पुढे मॅकिंटॉश यांनी कायद्याचा अभ्यास करण्याचे ठरविले. १७९५ मध्ये ते विधिवत वकिलीच्या व्यवसायात प्रविष्ट झाले. त्यांच्या पहिल्या पत्नीचे निधन झाल्यानंतर पुढे त्यांनी कॅथरीन ॲलन हिच्याशी विवाह केला (१७९८).
मॅकिंटॉश यांनी अ हिस्टॉरिकल स्केच ऑफ द फ्रेंच रेव्होलूशन (१७९२), लॉ ऑफ नेचर अँड नेशन (१७९९), द प्रोग्रेस ऑफ एथिकल फिलॉसॉफी, द हिस्टरी ऑफ इंग्लंड (३ खंड, १८३०) या महत्त्वपूर्ण ग्रंथांचे लेखन केले. त्यातून त्यांची विद्वत्ता दिसून येते. लिंकन्स इनमधील कायद्याच्या विद्यार्थ्यांना त्यांनी अत्यंत अभ्यासपूर्ण व्याख्याने दिली (१७९९).
त्यांची भारतातील मुंबई प्रांतामध्ये लेखागृहात प्रमुख नोंदणी अधिकारी म्हणून नियुक्ती झाली (१८०४). त्यांची सर्वांत महत्त्वाची कामगिरी म्हणजे त्यांनी २६ नोव्हेंबर १८०४ रोजी ‘लिटररी सोसायटी ऑफ बाँबे’ ही स्थापन केली. आज ही संस्था ‘एशियाटिक सोसायटी ऑफ मुंबई’ या नावाने ओळखली जाते. मॅकिंटॉश हे या संस्थेचे पहिले अध्यक्ष होते. ही संस्था स्थापन करण्याचा मुख्य उद्देश भारत आणि पौर्वात्य देशांविषयीचे ज्ञान संपादन करणे, ते रचनाबद्ध करणे व त्याचा प्रसार करणे हा होता. भारतविद्या या संकल्पनेला अनुसरून या संस्थेने खूप मोठे योगदान दिले. १८०४ ते १८११ या काळात त्यांनी विविध प्रदेशांना भेटी देऊन आपली निरीक्षणे नोंदवली. प्रामुख्याने १८०३ मधील कोकणचा दुष्काळ, तत्कालीन मुंबई प्रांताची लोकसंख्या, हवामान, समाजव्यवस्था, व्यापार या नोंदी घेतल्या. १८०५ च्या भेटीनंतर पुण्याचे वर्णन ‘आधुनिक शहर’ असे केले. होळकरांच्या पुणे लुटीचा वृत्तांत, बाजीराव पेशवे इत्यादी माहितीचे संकलन केले. तसेच पंढरपूर, गोवळकोंडा, बिदर, गुलबर्गा, विजापूर, बेन्नूर, इंदूर इत्यादी ठिकाणांना भेटी दिल्या. पोलीस व तुरुंगव्यवस्था यांच्यातील सुधारणात्मक योजना सूचविल्या.
मॅकिंटॉश पुढे इंग्लंडला गेले (१८१२). तेथे ते व्हिग पक्षातर्फे हाउस ऑफ कॉमन्समध्ये निवडून आले. अखेरपर्यंत ते संसदेचे सदस्य होते. त्यांनी टोरी पक्षाच्या प्रतिगामी धोरणांना विरोध केला. पुढे त्यांची भारतातील राजकीय घटनांचा आढावा घेण्यासाठी व्हिग शासनाने आयुक्त म्हणून नियुक्ती केली (१८३०).
लंडन येथे त्यांचे निधन झाले.
संदर्भ :
- Mackintosh, R. J. Ed., Memoirs of the Life of the Right Honourable : Sir James Mackintosh, 2 Vols., London, 1836.
- Kulkarni, Mrinal, Founders and Guardians of the Asiatic Society of Mumbai : Sir James Mackintosh, Mumbai, 2016.
समीक्षक : अरुणचंद्र पाठक