बरबँक, ल्यूथर ( Burbank, Luther )

बरबँक, ल्यूथर : ( ७ मार्च, १८४९ – ११ एप्रिल, १९२६ ) 

ल्यूथर बरबँक यांचा जन्म अमेरिकेतील लँकेस्टर, मॅसॅच्युसेट्स येथे झाला. वयाच्या १५ व्या वर्षांपर्यंत त्यांनी जिल्हा शाळेत शिक्षण घेतले. त्यांचे शालेय शिक्षण थोडेच झाले, परंतु लहान वयातच त्यांनी निसर्ग आणि यांत्रिकी विषयात अधिक रस दर्शविला. त्यांनी आपले वैज्ञानिक ज्ञान लँकेस्टर अकादमीत असताना तेथील सार्वजनिक वाचनालयात वाचन करून मिळवले. त्यांच्या सुरुवातीच्या शोधांपैकी नोंद घेण्याजोगे शोध म्हणजे जुन्या चहाच्या किटलीची वाफेवर काम करणारी, लाकडी तुकड्यापासून बनवलेली यांत्रिक शिट्टी आणि स्वतःच्या बोटीसाठी वाफेवर चालणारे इंजिन.

वडलांच्या मृत्यूनंतर बरबँक आपल्या कुटुंबासहित ग्रोटोन येथील छोट्या शेतावर वस्तीस राहावयास आले. वयाच्या २२ व्या वर्षी त्यांनी छोटे शेत विकत घेऊन बागकाम करण्यास सुरुवात केली आणि स्थानिक बाजारात भाज्या, फळे विक्री करण्यात ते गुंतले.

बरबँक यांचे काका बोस्टन संग्रहालयाचे प्रमुख होते. बरबँकच्या निसर्ग प्रेमास आणि उत्साहास त्यांच्या काकांचे प्रोत्साहन लाभले. त्यांच्या स्वत:च्या मते, प्राणी आणि वनस्पतीचे संगोपन (डोमेस्टिकेशन) करत असताना त्यांच्यात घडून येणारी अंतर्गत तफावत यावरील चार्ल्स डार्विनचा फरक सिद्धांत १८६८ मध्ये त्यांच्या वाचनात आला. ह्या सिद्धांताच्या वाचनानंतर बरबँकनी असे निर्धारित केले की नैसर्गिक निवडीतून चांगल्या वनस्पतीची निर्मिती होऊ शकते आणि संकरापासून किंवा मिश्रजातीय वनस्पती निर्मितीच्या माध्यमातून नवीन वाण विकसित होऊ शकते. या विचाराने प्रभावित होऊन वनस्पतीच्या नवीन प्रजातीचे उत्पादन करणे हे त्यांनी स्वतःसाठी आयुष्य कार्य ठरविले. त्यांनी आपले पहिले बटाटा पिकाचे यशस्वी रोप निवड पद्धतीद्वारे विकसित केले. १८७१ मध्ये त्यांना बटाट्याच्या बियाणाचा एक गुच्छ मिळाला. एका विशेष वाफ्यामध्ये त्यांनी त्यातील २३ बियाणी पेरली. कालांतराने त्यापैकी एका रोपट्यास चांगले मोठे, घट्ट कंद लागलेले दिसले. या बटाट्याचा कंद पातळ तपकिरी साल आणि पांढरा गर असलेला होता. बरबँकनी ते सर्वं बटाटे परत शेतात लावले आणि त्यातून चांगल्या प्रतीचे बटाट्याचे पीक काढले. ह्या संशोधनाचे हक्क विकून त्याला जे पैसे मिळाले त्याचा उपयोग त्यांनी कॅलिफोर्नियातील सांता रोजा येथे एक प्रायोगिक शेत, हरितगृह आणि रोपवाटिका स्थापन करण्यात गुंतविले. ह्या कार्यामुळे त्यांच्या कारकिर्दीत आमूलाग्र बदल घडवून आला आणि प्रसिद्धी मिळाली. सांता रोजा येथील हेच क्षेत्र पुढे भरभराटीस येऊन पिकाच्या नवीन वाणाचे ठिकाण म्हणून जगप्रसिद्ध झाले.

भिन्न प्रकारच्या वनस्पतींच्या प्रजातींची रोपे प्राप्त करण्यासाठी ते परदेशी आणि स्थानिक वाणाचे अनेक संकर करून रोपे निर्माण करीत असत. संकरामुळे निर्माण झालेल्या नव्या प्रकारात मूळ वनस्पतींमध्ये आढळतो त्यापेक्षा अधिक जोम असतो. अशा संकरीत वाणाचे जलद मूल्यमापन करण्यासाठी ही रोपे ते पूर्णपणे विकसित झालेल्या रोपावर कलम करून लावत. त्यांचे हे वनस्पतीचे संकर घडवून आणि निवड माध्यमातून अनेक प्रकारांच्या प्रजाती निर्माण करण्याचे काम प्रचंड प्रमाणावर चाले. एका वेळी ते ३००० तरी प्रयोग करीत ज्यामध्ये लाखो वनस्पती रोपांचा समावेश असायचा. प्लम्सवर काम करत असताना त्यांनी प्लम्सच्या ३००० नवीन जातींची चाचणी केली. त्यांच्या संशोधनाची बरीचशी माहिती लोकापर्यंत पोहाचली नाही. त्यांनी आपल्या संशोधनाच्या आधारे अनेक पुस्तके लिहिली. त्यांचे लिखाण ल्यूथर बरबँक, त्यांच्या पद्धती आणि शोध आणि त्याचे प्रत्यक्ष प्रयोग एकूण १२ खंडात १९१४ – १५ सालामध्ये प्रकाशित झाले: ल्यूथर बरबँक, हिज मेथडस अँड डिस्कव्हरिज अंड देअर प्रक्टीकॅल ॲप्लिकेशन्स.

बरबँकच्या सृजनशील कामाच्या कक्षेत वनस्पतीची दीर्घसूची सामावते परंतु त्यांची अधिक रुची प्लम्स, बेरी आणि लिली (फुले) या वनस्पतींमध्ये होती. त्यांनी मुख्यतः जपानी प्लम्स प्रकारांशी संकर घडवून प्लम्स आणि पृनंसच्या ४० पेक्षा जास्त नवीन जातीची निर्मिती केली. त्यांच्या बेरी वरील, मुख्यतः दीवबेरीज, बेरी आणि रासबेरी. ३५ वर्षाच्या संकर संशोधनातून बेरीच्या किमान १० नवीन जातींचा परिचय झाला. त्यांनी अलंकारिक किंवा शोभिवंत फुले देणाऱ्या वनस्पतींवरही संशोधन केले. सुंगधी फुलांचे अनेक प्रकार त्यांनी विकसित केले. त्यापैकी शास्ता डेसी, निळा शेर्ली पोप्पी आणि फायर पोप्पी, सुगंधी काला इत्यादी फुले वर्षानुवर्षे अमेरिकन बागांमध्ये सर्वाधिक लोकप्रिय वाण ठरले आहेत.

बरबँक जगभरातील आघाडीच्या वैज्ञानिक संस्थाचे मानद सदस्य होते. अमेरिकन असोसिएशन फॉर ॲडव्हान्समेन्ट ऑफ सायन्स आणि रॉयल हॉर्टिकल्चरल सोसायटीचे ते फेलो होते. त्यांना सन १९०५ मध्ये टूफ्टस कॉलेजने सन्माननीय डॉक्टर ऑफ सायन्स ही पदवी प्रदान केली.

सांता रोजा येथे ११ एप्रिल १९२६ रोजी ते निधन पावले.

संदर्भ :  

• https://www.britannica.com/biography/Luther-Burbank
• https://hdl.handle.net/2027/coo.31924000727341?urlappend=%3Bseq=13
• http://www.lutherburbank.org/

समीक्षक : मोहन मद्वाण्णा