आदिवासी जमातींतील युवक-युवतींना सामाजिक -सांस्कृतिक आणि पर्यावरणीय ज्ञान आणि संस्कार मिळावेत यासाठी ग्रामपातळीवर उभी करण्यात आलेली संस्कारकेंद्रे. सामाजिक मानवशास्त्रात या संस्कारकेंद्रांचा युवागृह म्हणून उल्लेख केला जातो. जगभरातील विविध आदिम जमातींत अशी युवागृहे आढळतात. प्रौढ जीवनातील वैवाहिक कर्तव्याबरोबर इतर अनुषंगिक कर्त्यव्ये पार पाडण्याचे ज्ञान आणि अनुभव घोटुलमधून मिळत असल्याने यास युवागृहे हे नामाभिधान तर्कसंगत वाटते. जमातीपरत्वे घोटुलला वेगवेगळी नावे आहेत. उदाहरणार्थः- ‘घोटुल’ (बस्तरमधील माडिया, मूरिया, गोंड जमाती). ‘कुमारगृह’(आसाम मधील गारो जमात ), ‘रंगबंग’(हिमालय प्रदेशातील भेटिया जमात), ‘गितिओरा’(छोटानागपूर क्षेत्रात राहणाऱ्या मुंडा, हो जमाती), ‘मौरूंगा’ (पूर्वोत्तर भारतातील ब्रह्मपुत्रा नदीच्या परिसरातील आदिवासी ). ‘जोख’, ‘एरया’, ‘धुमकुरिया’ (उडीसा मधील उरांव जमाती) ‘बनवयो’ (नागा जमाती); याशिवाय गोटुल, जोंकरपा, बासा अशी याची जमातपरत्वे भिन्न-भिन्न नावे आहेत. आदिवासींच्या उपजीविकीमध्ये अगत्याचे स्थान असलेल्या जीवनानुनयी बाबींचे शिक्षण या गृहांमधून मिळते. मध गोळा करणे, शिकार करणे, शेतीची विविध कामे करणे अशा व्यावसायिक शिक्षणाबरोबर मर्यादित पर्यावरणात जीवनयापनासाठी जमातीची शिस्त, सामाजिक न्याय, परंपरागत चालणाऱ्या प्रथा, परंपरा, नृत्य गायनादी कलांचे शिक्षण, आणि महत्वाचे म्हणजे लैंगिक शिक्षणसुद्धा याच युवागृहात प्राप्त होते.
आसाममधील आओ जमातीत, बिहार मधील ओरांव जमातीत घोटुल वयोमानानुसार वेगवेगळ्या नावांनी ओळखले जातात. ओरांव जमातीत घोटुल तीन गटात पाहायला मिळतात. एक -‘पुनाजोखार’- किशोर अवस्थेत असणाऱ्या युवकांना इथे तीन वर्षे राहावे लागते. तसेच आपल्या पेक्षा मोठ्या गटातील सदस्यांची या गटातील सदस्यांना सेवा करावी लागते. यानंतर त्यांना ‘मझतुरियाजोखार’ या दुसऱ्या वर्गात प्रवेश मिळतो. येथेही तीन वर्षे सेवा करावी लागते. तिसरा वर्ग ‘कोहाजोखार’. येथे विवाह होईपर्यंत थांबण्याची मुभा असते. ‘कोसघोटुली’(अबुझमाड ) या घोटुलाचे स्वरूप इतर घोटुलांपेक्षा वेगळे असते. या घोटुलमध्ये अविवाहित मुली नाचतात, गातात, पण झोपण्यासाठी मात्र आपल्या घरी जातात. इतर घोटुलमध्ये मुले-मुली रात्री घोटुलमध्येच विश्राम करतात. काही आदिमजमातींत मुलींचे आणि मुलांचे वेगवेगळे, तर काही जमातींत एकत्र अशी युवागृहे आढळतात. नागा जमातीत अशा प्रकारचे घोटुल दिसतात. ‘इखुइंची’ आणि ‘इलुइची’. जे क्रमशः मुले आणि मुलींच्या घोटुलशी संबंधित आहेत.
घोटूल
युवागृहे सर्वसाधारणपणे गावापासून दूर असतात, पण काही आदिवासी जमातीत ही युवागृहे गावाच्या मध्यभागी असतात. खेड्याच्या मध्यभागी बांबूचे कुंपण घातलेली ही झोपडी. तीन ते चारफूट उंच मातीच्या ओट्यावर, कुडाच्या भिंती असलेली आणि गवताने साकारलेली असते. घोटुलच्या लाकडी खांबावर व भिंतीवर चित्रे काढलेली असतात. तरुण कलाकारांचीच ही कलाकृती असते. या झोपडीला एकच दरवाजा असतो. घोटुलची शिस्त व स्वच्छता वाखाणण्यासारखी असते. कामे वाटून दिलेली असतात. त्यात कामचुकारपणा सहसा होत नाही. रोज सायंकाळी दिवसाची सर्व कामे आटोपताच हळूहळू अविवाहित युवक-युवतींचे पाय घोटुलकडे वळू लागतात. घोटुलमध्ये सुमारे ९ ते २० वर्षे वयाची मुले-मुली येतात. घोटुलमधील स्वच्छंदी जीवन हसणे, खेळणे, एकमेकांशी मोकळेपणाने वागणे, थट्टा करणे, गाणे म्हणणे, नाच करणे इत्यादींच्या द्वारे आनंदात व्यतित होते, आणि भावीजीवनातील साथीदाराची निवड करण्याचा मार्ग सुकर होतो. स्वच्छंदी जीवन असले तरी कोणत्याही प्रकारची सक्ती मात्र होत नाही. घोटुलच्या प्रांगणात वयात आलेले युवक-युवती रात्री एकत्र जमून समूह नृत्ये करतात. रेलॉ, सींगमाडिया, हुलकी, करमा, रेवा, सेला, गेडी, गिरदा, सुआ अशा अनेक प्रकारची नृत्ये केली जातात. घोटुलच्या समोर होळीचा सण साजरा करतात. होळी भोवती ढोलकीच्या तालावर वर्तुळाकार फेर धरून एकमेकांच्या कमरेभोवती व खांद्यावर हात टाकून बेभान होऊन नृत्य करतात. याप्रसंगी शृंगारिक गीते गायिली जातात. मुलींची छेडखानी, थट्टा मस्करीला सुद्धा यात स्थान असते. या गीतांचे विषय विविध असतात. वैवाहिक स्वप्न, लग्नसमारंभ, प्रियकराच्या भेटीची आतुरता, प्रेयसीची थट्टा, वैवाहिक जीवन, प्रियकराची निवड, प्रेयसीचे सौंदर्य इत्यादी. विधवा व विवाहित स्त्रियांना घोटुलमध्ये प्रवेश नसतो.
घोटुलमध्ये येणाऱ्या युवती रानफुलांनी, मोरपिसांनी नटतात. विविध प्रकारच्या मण्यांच्या माळा घालतात. सौंदर्याचे आभूषण म्हणून अंगावर गोंदून घेतात. युवक मोरपिसांचे टोप घालतात. निरनिराळ्या मुखवट्यांनी सजतात. नैसर्गिक आकर्षणाने तरुण पुरुष तरुण स्त्रीकडे आकर्षिला जातो. दोघे एकमेकांना पसंत पडले व त्याचे पुढे प्रेमात रूपांतर झाले, तर त्यांच्या प्रेमाचे प्रतीक म्हणून लाकडी नक्षीदार फण्या एकमेकांच्या केसात सर्वांसमक्ष घालण्याचा घोटुलमध्ये रिवाज आहे. त्यांना आपल्या आवडीनिवडीनुसार जोडीदार निवडण्याची मुभा असते. सामाजिक रीतिरिवाजानुसार त्यांचे विवाह होतात. घोटुलमधील परस्परसंबंधातून मातृत्व प्राप्त झाल्यास त्या दोघांना विवाह करावा लागतो.
घोटुलमधील कुमार सदस्याला ‘चेलिक’, तर कुमारिकेला ‘मोटियारी’ म्हणतात. ‘सरदार’ हा घोटुलचा प्रमुख असतो. प्रत्येक सदस्याला सरदाराच्या आज्ञांचे पालन करावे लागते. सरदार घोटुलमधील सदस्यांना काम वाटून देतो. घोटुलमध्ये एक प्रकारची न्यायव्यवस्था असून, त्यांच्या कामाच्या पद्धतीचे शिस्तीने नियोजन येथे केले जाते. घोटुलमध्ये चेलिक आणि मोटियारी यांच्या जीवनावर कथा सांगितल्या जातात. ह्या लोककथा पौराणिक स्वरूपाच्या असतात. घोटुलमधील लोककथा मुख्यत्वे प्रणय, मिलन, वियोग, अतृप्त आकांक्षा यावर आधारित असतात. या लोककथांमध्ये पवित्र प्रेम, तांत्रिक हनगुण्डा, नंदी आणि राजकुमार, राजा पुरुषोत्तमदेव, वीर सरदार, करमाची कहाणी अशा अनेक प्रकारच्या कथा सांगितल्या जातात.
घोटुल हे आदिवासींचे एक सांस्कृतिक केंद्र आहे. आपल्या मर्यादित जमातीची वंशवृद्धी व्हावी, सांस्कृतिक-सामाजिक आणि संघटनात्मक पात्रतांची व गुणांची जोपासना व्हावी, यातून या संस्थेची निर्मिती झाली. मात्र आधुनिक जगातील लोकांनी दूषित दृष्टीनेच या संस्थेकडे पाहिले. आता घोटुलचे अस्तित्व अतिदुर्गमभागात आढळते, परंतु हेही मोडकळीस येत असल्यामुळे या संस्थेचे अस्तित्व धोक्यात आले आहे.
Chan mahiti miali ,barech gairsamaj dur zalet