शैक, नगुला मीरा : (८ एप्रिल, १९७४) शैक नगुला मीरा यांचा जन्म आंध्रप्रदेशच्या कृष्णा जिल्ह्यातील नंदिगामा येथे झाला. शालेय शिक्षण नंदिगामामधील डॉन बास्को येथून पूर्ण केल्यावर त्यांनी गुंटूरच्या ए.एन.जी आचार्य एन.जी.रंगा अ‍ॅग्रिकल्चरल युनिव्हर्सिटीतून कृषीशास्त्रातील बी.एस्सी. पदवी मिळवली. पुढे त्यांनी कृषी विस्तारातील पदव्युत्तर पदवी आणि नंतर व्ही. एन. सुवर्ण पदकासह आयसीटी सक्षम कृषी विस्तार विषयातील पीएच्.डी. भारतीय कृषी संशोधन संस्था, नवी दिल्ली येथून संपादन केली. पुढे विस्तार कार्यक्रमाच्या कल्पनांचे अंकीय (डिजिटल) रुपांतरण, त्याची रूपरेषा व अंमलबजावणी करणारे एक आंतरराष्ट्रीय विकास सल्लागार म्हणून ते प्रसिद्ध पावले आहेत.
राष्ट्रीय भात संशोधन संस्था, भारतीय कृषी संशोधन परिषद (आयसीएआर), कटक, येथे त्यांनी २००३ ते २०१४ या कालावधीत कृषी संशोधन माहिती प्रणाली अधिकारी व पूर्व भारताचे भात विस्तार वैज्ञानिक या पदावर काम केले. २०१४ पासून ते भारतातील अंकीय विस्तार क्षेत्रात अग्रणी असलेली भारतीय भात संशोधन संस्था, आयसीएआर, हैदराबाद येथे कृषी विस्तारातील प्रमुख वैज्ञानिक म्हणून कार्यरत आहेत. येथे आयसीटीची परिसंस्था (इकोसिस्टम), ज्ञान आणि नाविन्यपूर्ण व्यवस्थापन, क्षमता वाढवणे व भारतीय भात उद्योग क्षेत्रासाठी मोठ्या प्रमाणावर निर्देशन कार्यनीती तयार करण्याची जबाबदारी त्यांच्याकडे आहे.
त्यांनी २००८–२०१४ या कालावधीत जागतिक बँकेच्या अर्थसहाय्याने राईस नॉलेज मॅनेजमेंट पोर्टल विकसित करणाऱ्या गटाचे नेतृत्व केले. त्यांनी विकसित केलेले हे पोर्टल कृषी क्षेत्रातील सर्वोत्कृष्ट आयसीटी अनुप्रयोगांपैकी एक म्हणून अन्नधान्य व कृषी संघटनेने (एफएओ) प्रशंसित केले. ह्या पोर्टलवर ७ स्थानिक भाषांमधून १८ विभागांसह १६,००० पेक्षा अधिक पृष्ठे असलेली सामग्री उपलब्ध असून ते आशिया खंडातील प्रथम पिढीचे एकमेव पोर्टल आहे. भातासंबधीच्या ज्ञानाच्या प्रभावी व्यवस्थापनासाठी पारंपारिक भात संघटना अंकीय जाणकार व्हाव्यात म्हणून विकसित केलेली ही निपुणता, यशस्वी व व्यावहारिक ठरली. भाताच्या पोर्टलवरच्या भात शेतीचे ज्ञान उपलब्ध झाल्यामुळे शेतकऱ्यांना भातशेतीचे ज्ञान मिळणे सुलभ झाले. त्याचा देशभरातील शेतकऱ्यांच्या जीवनशैलीवर महत्त्वपूर्ण परिणाम झाला. त्यांनी या पोर्टलद्वारे अल्प कालावधीत ७००० हून अधिक आघाडीवरच्या प्रात्यक्षिकांचा समन्वय साधून भाताच्या अनेक नवीन जाती, संकरीत वाणाची व तंत्रज्ञानाची ओळख शेतकऱ्यांना करून दिली. या पोर्टलमुळे १८००० हून अधिक शेतकऱ्यांना भात उत्पादन वाढीचा थेट फायदा झाला. त्यांच्या काही प्रभावी संकल्पनांमुळे धानमूल्य साखळीचे ज्ञान, आकडेवारी व इतर माहितीमुळे परिणाम घडून आला. त्यांचा आंतरराष्ट्रीय कृषि संशोधन संघ (सीजीआयएआर- Consortium of International Agricultural Research) यांच्या इरी, इक्रिसॅटसोबत सहकार्य व सहभाग राहिला आहे. त्यांनी आंतरराष्ट्रीय कृषी संशोधन संघाचे भाताच्या रोगावरील राईस डॉक्टर उपक्रम, भात ज्ञान संघ (राईस नॉलेज बँक), भात लागवडीचे नकाशे, अ‍ॅग्रोव्होक, व्होक बेंच आणि व्हीसॅट (उपग्रहातून डाटा मिळवणे व वितरित करणे) असे उपक्रम विकसित केले.
हवामान बदलाच्या संदर्भात आदिवासी शेतक-यांना प्रगतीपथावर नेतील असे मार्ग त्यांनी शोधून काढले. आधुनिक भात तंत्रज्ञानामार्फत १२०० आदिवासी शेतकऱ्यांचे जीवनमान सुधारण्यासाठी प्रयत्न केले. देशभरात प्रायोगिक माध्यमातून प्रत्येकी १ हेक्टर क्षेत्राची ९८०० प्रात्यक्षिके घेतली. ४९० टन आधुनिक जातीच्या बियाणाचे या उपक्रमातून ग्रामीण भागातील शेतकऱ्यांना वाटप केले. या कार्यक्रमाच्या नियोजनामुळे भाताच्या ७८ आधुनिक संकरित जाती ग्रामीण शेतकऱ्यांमध्ये प्रसारित झाल्या.
माहिती तंत्रज्ञान व भात यांच्या प्रकल्प नेतृत्वाची त्यांनी बजावलेली भूमिका राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय स्तरावर वाखाणली गेली. ४६ सहयोगी तरुण संशोधकांना त्यांनी नवतंत्रज्ञान, दळणवळणाची साधने, अंकीय आणि ज्ञानात्मक व्यवस्थापन योजना नीती याबद्दल प्रशिक्षण दिले. कृषी क्षेत्रातील पदवीसाठी एका पीएच्.डी. आणि तीन पदव्युत्तर विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन केले. त्यांनी ६५ शोधनिबंध, १५ प्रशिक्षण निदेशपुस्तिका, ५० ग्रंथात प्रकरणे, १२ ई-पुस्तके, १० मोबाइल अ‍ॅप्स आणि १० पुस्तके प्रकाशित केली आहेत.
संस्थांच्या विकासाचे धोरण आखणे, माहितीची देवाण घेवाण आणि शिक्षणासाठी त्यांनी जगातल्या अनेक देशांमध्ये प्रवास केला. आंतरराष्ट्रीय आणि राष्ट्रीय परिसंवाद-परिषदा-कार्यशाळात अनेक व्याख्याने दिली. ते अमेरिकेच्या आयोवा स्टेट युनिव्हर्सिटीत आणि आंतरराष्ट्रीय भात संशोधन संस्था, फिलिपिन्स येथे अभ्यागत वैज्ञानिक होते. येथील अनुभवामुळे त्यांना सहाराच्या दक्षिण भागातील आफ्रिका आणि उष्ण-कटिबंधीय आशियासाठी आयसीटी-आधारित किंवा अंकीय शेतीविषयक प्रयत्नांचा उपयोग कसा केला जाऊ शकतो याची माहिती झाली.
त्यांच्या कार्यासाठी त्यांना अनेक पुरस्कार प्राप्त झाले; त्यात आईसीएआरचे लाल बहादुर शास्त्री यंग सायंटिस्ट अवॉर्ड, इंडियन एक्स्टेनशन लीडरशिप अवॉर्ड अग्रीकल्चर टुडे, आयएनएसईई मार्फत यंग एक्सटेंशन प्रोफेशनल, एआयसीआरआयपी / आयआयआरआर हैदराबादचा सुवर्ण महोत्सवी प्रोफेसर एसव्हीएस उत्तम वैज्ञानिक पुरस्कार इत्यादींचा समावेश आहे. त्यांना भात संशोधन संघटनेकडून फेलोशिप मिळाली आहे.
शैक यांना संगीत आणि साहित्यात रस असून त्यांना इंग्रजी, तेलुगु, उर्दू या भारतीय भाषाबरोबरच अरेबिक भाषादेखील अवगत आहे.
संदर्भ :
- https://www.rd-alliance.org/users/shaik
- https://scholar.google.co.in/citations?user=TWkIenkAAAAJ&hl=en
- https://www.yumpu.com/en/document/read/40061397/about-dr-shaik-n-meerapdf-rice-knowledge-management-portal
समीक्षक : मोहन मद्वाण्णा