प्रमोद चौधरी (Pramod Choudhari)

चौधरी, प्रमोद : (२६ नोव्हेंबर १९४९) प्रमोद चौधरी यांचा जन्म अहमदनगर जिल्ह्यातील कोळपेवाडी येथे झाला. त्यांचे शालेय शिक्षण मुधोजी हायस्कूल, फलटण आणि न्यू इंग्लिश स्कूल, रमणबाग, पुणे या विद्यालयात झाले. त्यांनी यांत्रिक अभियांत्रिकी विषयातील बी.टेक. पदवी आय.आय.टी. मुंबई या संस्थेतून प्राप्त केली. पुढे त्यांनी हार्वर्ड बिझनेस स्कूलमधून ॲडव्हान्स्ड मॅनेजमेंट प्रोग्रामचे प्रशिक्षण पूर्ण केले.

प्रमोद चौधरी टूल मॅन्युफॅक्चरिंग कंपनी विडिया (इंडिया) मध्ये कामासाठी रुजू झाले. येथे त्यांनी कटिंग टूल्सच्या विक्रीतील तांत्रिक सेवेचा भाग सांभाळला. नैसर्गिक संसाधानाचे व्यवस्थापन नीट व्हावे म्हणून सामाजिक, आर्थिक आणि पर्यावरण या तिन्ही गोष्टी एकमेकांस पूरक असाव्यात हे सूत्र केंद्रस्थानी ठेवून त्यांनी सन १९८३-८४ मध्ये कृषी प्रक्रियांवर आधारित काम करणाऱ्या प्राज उद्योगसमूहाची मुहूर्तमेढ रोवली. चौधरी यांच्या नेतृत्वाखाली प्राज कंपनीने कृषीकचऱ्यावर आधारित इथेनॉल, नूतनीकरणक्षम इंधन, जैव-वायू, जैव-डीजेल, जैव-रसायने  बनविण्याचे अत्याधुनिक तंत्रज्ञान विकसित केले. जैवरसायनांच्या शुद्धिकरणांची (बायो-रिफायनरी) पथदर्शी प्रकल्प उभारणारी प्राज ही भारतातीलच आणि आशिया खंडातील पहिलीच संस्था आहे. भारताच्या इ-२०योजने अंतर्गत २० टक्के इथेनॉलमिश्रीत पेट्रोल उत्पादनासाठी इंधन तेलाच्या कंपन्यांतर्फे उभारण्यात येत असलेल्या महत्त्वाच्या जैवइंधन प्रकल्पामध्ये प्राज समूह उपयुक्त काम करत आहे. संपीडीत जैव-वायूचा (कॉम्प्रेस्ड बायोगॅसचा) पथदर्शी प्रकल्प उभारण्याचे कामही सध्या ते करत आहेत. विमानांना लागणारे जैवइंधन (सस्टेनेबल एव्हिएशन फ्युएल) बनविण्याचे प्रकल्प जागतिक स्तरावर वेगाने उभारले जावेत, म्हणून प्राजने अमेरिकेतील जीव्हो नावाच्या कंपनीबरोबर एक करार केला आहे. जैव-इंधन वापरून वाहनांना अधिक गती कशी मिळवून देईल (बायो-मोबिलिटी) आणि बायो-प्रिझम हे विभाग जागतिक जैव-अर्थव्यवस्थेमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावू शकतात आणि चौधरींच्या प्राज उद्योगाचा तोच कणा आहे. जैव-गतिशीलता प्लॅटफॉर्म जागतिक स्तरावर जमीन, समुद्र आणि हवाई वाहतुकीसाठी नूतनीकरणयोग्य द्रव आणि वायू स्वरूपातील जैवइंधने तयार करण्याचे तंत्रज्ञान उपलब्ध करते, त्यामुळे परिवर्तनशील जैव-अर्थव्यवस्थेद्वारे कार्बन उत्सर्जन कमी होते. कंपनीच्या बायो-प्रिझम विभागमध्ये निसर्गाचे संतुलन टिकून राहण्याच्या आश्वासनासोबत, जैवभारापासून बायोप्लास्टिक, नूतनीकरणक्षम रसायने आणि तत्सम पदार्थ तयार करण्यासाठीचे तंत्रज्ञान पुरविले जाते. ब्रिटनचा पहिला बायो-इथेनॉल प्लांट उभारणे आणि कोलंबियाच्या १००% इथेनॉल प्रकल्पासाठी तंत्रज्ञान पुरवण्याचे श्रेय चौधरी यांना जाते.

जैविक तंत्रज्ञानाच्या विकासास गती देण्यासाठी चौधरींनी कंपनीचे प्राज मॅट्रिक्स नावाचे जागतिक दर्जाचे संशोधन व विकास केंद्रदेखील स्थापन केले आहे. येथे प्रयोगशाळेपासून पथदर्शी श्रेणीपर्यंत विविध जैविक प्रक्रियांवर संशोधन करण्याच्या सोयी उपलब्ध आहेत. अशा प्रकारचे उष्ण कटिबंधिय भागातील हे एकमेव केंद्र आहे.

भारतीय आसवन (डिस्टिलरी) उद्योगात चोवीस तास किण्वन प्रक्रिया सुरू करता येते हे प्राज उद्योग समूहाने सिद्ध करून दाखवले आहे. साखर उद्योगातील मळीपासून इथेनॉल तयार करण्याचे संयंत्र व त्याबद्दलचे तंत्रज्ञान भारतासह, दक्षिण पूर्व आशिया, आफ्रिका आणि दक्षिण अमेरिकेतील ग्राहकांस पुरवले आणि प्राज कंपनीस या क्षेत्रात जगात अग्रणी बनवले. चौधरींनी त्यांच्या कंपनीच्या ग्राहकांना त्यांचे उद्योग पर्यावरणदृष्ट्या स्वच्छ रीतीने चालविण्यासाठी आणि प्रदूषणाच्या समस्येवर लढा देण्यासाठी मदत म्हणून कारखान्यातून प्रदूषित पाणी अजिबात बाहेर जाणार नाही या तंत्रज्ञान प्रणालीचा उपयोग केला. मद्रास उच्च न्यायालयाने नोय्याळ नदीचे प्रदूषण थांबविण्यासाठी तामिळनाडूतील तिरुपूरच्या वस्त्रोद्योग केंद्रामधील कापड रंगवण्याचे ७२० वस्त्रोद्योग बंद करण्याचा आदेश दिला. प्राज कंपनीने वीरपांडी कॉमन इफ्लुएंट ट्रीटमेंट प्लांट प्रा. लिमिटेडसाठी, प्रतिदिन ७०० किलोलिटरचे उत्सर्ग संयंत्र बनवले. पथदर्शी संयंत्रास मान्यतेनंतर एक संपूर्ण संयंत्र स्थापित केले गेले. येथे प्रस्थापित शून्य द्रव उत्सर्ग प्रणालीत, रंगद्रव्य उत्सर्गामुळे होणार्‍या प्रदूषणाची समस्या सोडविण्यासाठी तंत्रज्ञानामध्ये नाविन्यपूर्ण बहुपरिणामी, बहुप्रभावी, बाष्पीभवन आणि स्फटिकीभवन प्रक्रियेचा समावेश केला गेला. यामुळे वस्त्रोद्योग रंग संस्करण कारखान्यात पुन्हा वापरण्यायोग्य, प्रक्रिया क्षारांची पुनःप्राप्ती परिणामकारक झाली.

रस्ते बांधणीसाठी, लिग्निनच्या सहउत्पादनापासून, पर्यावरणपूरक बायो बिटुमन तयार करण्यासाठी चौधरी यांच्या नेतृत्वाखाली प्राज इंडस्ट्रिजने अत्याधुनिक तंत्रज्ञान विकसित केले. या तंत्रज्ञानाचे स्वामित्व हक्क त्यांच्याकडेच आहेत. जैवअर्थव्यवस्थेला प्रोत्साहन देणाऱ्या यूरोपमधील काही प्रमुख संघटनांपैकी नेदरलँड येथील सेक्युलर बायोबेस्ड डेल्टा या संघटनेने शुद्ध लिग्निनवर प्रक्रिया करून प्राज इंडस्ट्रीजने तयार केलेल्या बायो बिटुमन नमुन्यांना मान्यता दिली आहे. लिग्निन हे इथेनॉल प्रकल्प, कागद आणि कॉम्प्रेस्ड बायो-गॅस संयंत्रांमधून मिळणारे सहउत्पादन आहे. चौधरीं यांच्या मते जीवाश्म इंधंनामधून मिळालेल्या बिटुमनला पर्याय असलेली बायो-बिटुमन विकसित करणारी प्राज ही पहिली आशियाई कंपनी ठरण्याची शक्यता आहे. कार्बन उत्सर्जनाला आळा घालत जैव अर्थशास्त्राला चालना देणारे बायो-बिटुमन रस्तेबांधणीला नवीन दिशा देईल.

प्रमोद चौधरी अनेक शैक्षणिक तसेच व्यावसायिक संस्थांच्या कार्यकारी / सल्लागार मंडळांवर असून ते महत्त्वाची पदे भूषवित आहेत. त्यात जैवइंधन विकास समिती, नियोजन आयोग आणि भारत सरकार आणि भारतीय उद्योग संघ / एक्झिम बँकेची प्रकल्प निर्यात समिती, सीआयआयच्या राष्ट्रीय जैवइंधन समितीचे अध्यक्षपद. नूतनीकरण करण्यायोग्य इंधनांचा प्रारंभ करण्यासाठी भारत सरकारने स्थापन केलेल्या जैव-इंधन-नियोजन आयोग समितीचे सदस्य म्हणून राष्ट्रीय जैवइंधन धोरणात त्यांनी मोलाचे योगदान दिले आहे. ते इंडियन फेडरेशन ऑफ ग्रीन एनर्जी, आणि पुणे इंटरनॅशनल सेंटरचे संस्थापक सदस्य आहेत. तर कॉलेज ऑफ इंजिनिअरिंग पुणे यांच्या नियामक मंडळाचे सदस्य, कौन्सिल ऑफ पास्ट प्रेसिडेंटस्, एम.सी.सी.आय.ए., पुणे यांचे सदस्य आणि सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापिठाच्या सल्लागार समितीचे अध्यक्ष आहेत. त्यांनी पुण्यातील मराठा चेंबर ऑफ कॉमर्स, इंडस्ट्रीज अँड अग्रीकल्चरचे आणि सायन्स अँड टेक्नॉलॉजी पार्कचे अध्यक्षपद भूषविले होते.

प्रमोद चौधरी यांना मिळालेल्या अनेक पुरस्कारापैकी आय.आय.टी. मुंबईकडून माजी विद्यार्थी पुरस्कार, व उत्तम सेवा पुरस्कार, एशिया वन प्रकाशन पुरस्कार, एबीपी माझा सन्मान पुरस्कार, जैव-इंधन क्षेत्रातील उल्लेखनीय कार्याबद्दल बायोस्पेक्ट्रम पुरस्कार, निटी मुंबई यांचा पुरस्कार, शुगर टेक्नॉलॉजीस्ट असोसिएशन ऑफ इंडिया, बायो-इम्पॅक्ट, यु.एस.ए. संस्थेतर्फे देण्यात येणारा जॉर्ज वॉशिंग्टन कार्व्हर पुरस्कार, हा पुरस्कार मिळविणारे चौधरी हे पहिले भारतीय आहेत.

प्राजच्या देदीप्यमान वाटचालीमधील काही आठवणी सांगणारे ॲज इज व्हाट इज या पुस्तकाचे त्यांनी लेखन केले आहे. त्याचीच मराठी आवृत्ती …तर असं झालं आहे. थॉट लीडर्स, पाथ ब्रेकर्स, खरेखुरे आयडॉल्स अशा अनेक प्रकाशनांमधून डॉ. चौधरी यांच्याविषयी तरुणांना प्रेरणा देणारे लेखन प्रसिद्ध झाले आहे.

संदर्भ :

समीक्षक : मोहन मद्वाण्णा

Tags: , , , , ,