सामाजिक लेखांकन (Social Accounting)

पारंपरिक लेखांकनामध्ये सध्याच्या काळानुसार मोठ्या प्रमाणावर बदल घडून येत आहेत. पारंपरिक लेखांकन हे व्यवसाय संस्थेच्या उत्पन्न आणि खर्च, नफा आणि तोटा यांचा लेखाजोगा ठेवण्याचे महत्त्वाचे काम करते; परंतु सध्याच्या काळाला अनुसरून त्यात बरेच बदल घडून आले आहेत. बदलत्या आर्थिक, राजकीय, सामाजिक आणि तांत्रिक परिस्थितीला अनुसरून व्यवसाय संस्थांचे रूपही बदलले आहे. त्याचाच परिणाम म्हणून लेखांकनाच्या पद्धतीत सामाजिक लेखांकनाचा अंतर्भाव अलीकडे केला जाऊ लागला आहे.

पारंपरिक लेखांकनातील त्रुटी साधारणपणे दुसऱ्या महायुद्धानंतर प्रकर्षाने लक्षात यायला लागल्या. बऱ्याच तज्ज्ञांनी त्याला अनुसरून बदल सुचविले. व्यवसाय संस्था अधिक लोकाभिमुख व्हाव्यात, त्यांचे समाजाकरिता असलेले उत्तरदायित्व त्यांनी निभवावे या अनुषंगाने लेखांकनाच्या पद्धतीत सामाजिक लेखांकनाचा उपयोग होऊ लागला. व्यवसाय संस्थांचे कामकाज, निर्णय अधिक पारदर्शक होण्याच्या दृष्टीने केवळ पारंपरिक लेखांकनावर अवलंबून न राहता इतर नवीन पद्धतींचा अवलंब साधारणपणे इ. स. १९५० नंतर केला जाऊ लागला. जॉर्ज गॉयडर यांनी इ. स. १९५० मध्ये सर्वप्रथम सामाजिक लेखापरीक्षण अथवा लेखांकन या संकल्पनेचा वापर केल्याचे म्हटले जाते. उद्योगसंस्थांचे कामकाज अथवा निर्णय केवळ वित्तीय नफ्यापुरते मर्यादित न ठेवता सामाजिक लाभ व खर्च त्यामध्ये असावा आणि त्यांच्या निर्णयांचा एकूणच समाजावर होणारा परिणाम काय आहे, हे अभ्यासणे व नोंदविणे ही या लेखांकनामागची कल्पना आहे. त्यामध्ये मुख्यत्वे सामाजिक संसाधनाचा वापर व त्याचे फायदे, पर्यावरणीय व परिसरावरील परिणाम, व्यवसाय संस्थांची सामाजिक जबाबदारी व उत्तरदायित्व, लोकांच्या कल्याणावर होणारे परिणाम, अशा बाबींची चर्चा केली जाते.

अर्थशास्त्रीय दृष्ट्या मर्यादित संसाधनांचा योग्य वापर होत आहे का, त्यापासून मिळणारे सामाजिक लाभ हे सामाजिक खर्चापेक्षा अधिक आहेत का, यांचा अभ्यास होणे महत्त्वाचे आहे. त्याला अनुसरून उत्पादन संस्थेच्या एकूण खर्च व लाभांमध्ये सामाजिक खर्च आणि लाभ यांचा अंतर्भाव होणे गरजेचे आहे. बऱ्याचदा खाजगी व सामाजिक खर्च आणि लाभ यांमध्ये तफावत असते. या संस्थांनी घेतलेल्या निर्णयांना बऱ्याचदा बहिर्गतता असते, ज्याचा परिणाम हा सामाजिक पर्यावरणावर होत असतो. हा परिणाम लोकांच्या रोजच्या उपभोग आणि उत्पादनासंदर्भातील निर्णयांवर होत असतो. त्यामुळे उपभोक्त्यांवर बरेचदा अतिरिक्त खर्च लादला जातो. त्यामुळे त्याचे मूल्य बाजारभावाप्रमाणे ठरत नाही. किंबहुना हा खर्च उत्पादन संस्थेच्या पारंपरिक लेखांकनामध्ये अंतर्भूत होत नसल्यामुळे त्याचे बाजारमूल्य ठरविता येत नाही. जसे सामाजिक खर्च निर्माण होतात, तसेच बरेचदा उत्पादक संस्थेच्या बऱ्याच निर्णयांचा सामाजिक लाभही होतो, जो पारंपरिक लेखांकनामध्ये समाविष्ट केला जात नाही.

सामाजिक लेखांकनामध्ये साधारणपणे पर्यावरणीय लेखांकन, शाश्वततेचे लेखांकन, राष्ट्रीय उत्पन्न  मोजमाप, एखादी व्यवसाय संस्था तोट्यामुळे बंद होत असेल, तर त्याचे कामगार आणि इतर संसाधनावर होणारे परिणाम, उपभोक्त्यांवर वस्तू अथवा सेवांचे प्रत्यक्ष अथवा अप्रत्यक्ष होणारे परिणाम (उदा., आरोग्यावरील परिणाम) इत्यादी बाबींचा अंतर्भाव केला जातो. त्यामुळे त्यातून उद्योगसंस्थेचे सामाजिक उत्तरदायित्व दिसून येते. बहुतांशवेळा खर्च व लाभ विश्लेषण मूल्यवर्धित पद्धती या आधारे लेखांकन केले जाते. या सर्व पद्धती संघटनेच्या मालक, कामगार एवढेच मर्यादित न राहता एकूणच समाजातील इतर लोक, उद्योगसंस्था, शासकीय व निमशासकीय संस्था यांवर होणाऱ्या परिणामांचे गुणात्मक व संख्यात्मक विवेचन करण्यास मदत करतात. त्या अर्थाने सामाजिक लेखांकन पारंपरिक वित्तीय लेखांकनाबरोबरच संघटनेच्या अथवा संस्थेच्या कार्यपद्धतीचा समाजावरील होणाऱ्या गुणात्मक आणि संख्यात्मक परिणामांचे विश्लेषण करण्यास मदत करते.

सामाजिक लेखांकनामधील बाबींमुळे संस्थेची प्रदूषण, शिक्षण, आरोग्य, सामाजिक सुरक्षा, पर्यावरण इत्यादींबद्दल असलेली धोरणे समाजाभिमुख आहेत का, ते लक्षात येते. व्यवसाय संस्थेची सर्व धोरणे ज्या नैतिक मूल्यांच्या आधारे ठरविली जातात, ती समाजापर्यंत पोहोचविली जातात. म्हणजेच, सामाजिक लेखांकनाच्या पद्धतीमुळे उद्योग संस्थेच्या अथवा संघटनेकडे असलेल्या वित्तीय संसाधनाचा सामाजिक कल्याणासाठी वापर कसा होऊ शकतो आणि त्यांच्या हाती असलेल्या संसाधनाचा विनियोग योग्य पद्धतीने होत आहे का, यांची पडताळणी करता येते.

सामाजिक लेखा, भारतातील : भारतामध्ये १९७८ मध्ये सच्चर समितीमार्फत सामाजिक लेखांकनाचा उल्लेख प्रथम केला गेला. टाटा समूहाने १९८० च्या दशकात सर्वप्रथम या संकल्पनेचा आपल्या लेखांकन पद्धतीमध्ये वापर केला. शासनाने २०१२ मध्ये व्यावसायिक सामाजिक जबाबदारी संदर्भातील कायदा करून हे लेखांकन अधिक चांगले कसे होईल, या दृष्टीने प्रयत्न करीत असल्याचे दिसून येत आहे.

समीक्षक ꞉ जे. एफ. पाटील