नेव्ह (Nave)

चर्च वास्तूतील मध्यवर्ती आणि प्रमुख मध्यदालन. नेव्ह साधारणत: चर्चच्या प्रवेशद्वारापासून ट्रान्ससेप्टपर्यंत पसरलेला असतो. ही जागा प्रार्थना करण्यासाठी उपलब्ध असते. नेव्ह हा शब्द लॅटिन भाषेतील नॅव्ह‍िस (navis) या शब्दापासून तयार करण्यात आला असून त्याचा अर्थ नौका असा होतो. ख्रिस्ती धर्मात नोहाची नौका महत्त्वाची असून सुरुवातीच्या काळात ते चर्चचे महत्त्वाचे चिन्ह म्हणून सर्वमान्य होते. साधारणत: यामुळे या मध्यदालनाला नेव्ह ही संज्ञा वापरण्यात आली. डॅनिश (डेन्मार्क), स्वीडिश (स्वीडन), डच (नेदरर्लंड, बेल्जीयम) या भाषांत नेव्ह आणि नौका या दोहोंसाठी एकाच शब्दाची उपायोजना आढळते. बाल्टिक समुद्राच्या भोवतालच्या आणि उत्तर यूरोपीय़ देशातील चर्चमध्ये नौकेची प्रतिकृती नेव्हमध्ये टांगलेली आढळते.

नेव्हमध्ये भाविक बसतात, तर त्याला जोडून वेदीच्या भागात गायकवृंद (choir) आणि धर्मगुरू बसतात. भाविक आणि धर्मगुरू यांना विभागणारा लहान लाकडी कठडा अथवा भिंत असते. चौदाव्या ते सोळाव्या शतकापर्यंत भाविक आणि धर्मगुरू यांच्या जागा विभागण्यासाठी सुशोभित क्रुसपट (रूड स्क्रीन; Rood Screen) असायचे.

नेव्हमधील खांबांवर विशेष कलाकुसर किंवा चित्रे, संतांचे पुतळे इत्यादीचे सुशोभन केलेले आढळते. नेव्हच्या दालनाची उंची सर्वांत जास्त असून त्यात उंचीवरील खिडक्यांतून प्रकाश येण्याची व्यवस्था असते. नेव्हच्या वरच्या भागात सज्जेसुद्धा आढळतात.

बांधकाम व्यावसायिकांनी नेव्हचे स्वरूप रोमन न्यायालय अर्थात बॅसिलिका यावरून स्वीकारले होते. नेव्हमधील दालन अधिवातायन (छताजवळ असलेल्या खिडक्यांच्या रांगा; क्लेरेस्टोरी; clerestory) योजनेमुळे प्रकाशमान व्हायच्या. नेव्हमधील जागा सहसा दोन्ही बाजूंनी एक किंवा दोन मार्गांनी वेढलेली असायची. रोमनेस्क (इ. स. दहावे ते बारावे शतक) आणि गॉथिक युगापर्यंत नेव्हला सपाट लाकडी छताने झाकलेले होते, परंतु नंतर उत्तर यूरोपातील प्रमुख चर्चांमध्ये दगडी घुमट जवळजवळ सार्वत्रिक झालेत.
मध्ययुगात ख्रिस्ती धर्मातील प्रार्थनापद्धती बदलल्या. धर्मोपदेशन अधिक विस्तृत झालेत. त्यामुळे या काळातील नेव्ह जास्तीतजास्त भाविकांना सामावून घेण्यासाठी बांधण्यात आल्यात. विशेष धार्मिक विधींच्या वेळेस ख्रिस्ती धर्मगुरू, मठाधिपती इ. याच नेव्हमधून मिरवणुकीने प्रवेश करायचे. नेव्हमध्ये धर्मगुरू, समाजातील प्रतिष्ठित व्यक्ती आणि सरदार वगैरेंना पुरण्याची पद्धत होती. मध्ययुगात नेव्ह सामान्यतः अनेक खणांमध्ये किंवा कप्प्यांमध्ये विभागले जात असत. आकारांच्या पुनरावृत्तीमुळे मोठ्या लांबीचा प्रभाव निर्माण होत असे.

**नेव्ह** : कलोन कॅथीड्रल, जर्मनी. सौजन्य – थॉमस रॉबिन

मध्ययुगीन नेव्हच्या भिंतीचे साधारणत: कमानधारी तळमजला, बाजूच्या स्त्ंभान्वित दालनावर घुमटाकर सज्जा (ट्रिब्यून), पर्यायी कमानदार मार्ग (ट्रिब्यून आणि अधिवातान दरम्यान अस्पष्ट किंवा उघडी कमान) अशा पद्धतीने विभाजन करता येते. अधिवातायन ही पद्धती रेनेसान्सच्या काळात अधिक लवचीक बनली. या काळात नेव्ह कमी कप्प्यांमध्ये विभागले गेले, त्यामुळे उंची, लांबी आणि रुंदीमध्ये प्रमाणबद्धता आणि सुसूत्रता विशेषत्वाने आढळते. गॉथिक काळातील नेव्ह अधिक उंच असत. त्यातील विविध प्रकारांच्या खिडक्यांची रचना, त्यातून पाझरणारा प्रकाश, आजूबाजूच्या स्तंभांची रचना आणि एकूणच सर्व स्थापत्याचे अलंकृत रूप दिसतात. उदा., सर क्रिस्टोफर रेन यांनी पुनर्निमित केलेले लंडनमधील सेंट पॉल कॅथीड्रल.

कॅथीड्रल आणि ख्रिस्ती मठाशी संलग्न असणाऱ्या चर्चमध्ये दूर अंतरावरून भाविक दर्शनासाठी येत असत. ऍप्स मध्ये असलेले क्रूस, संतांच्या अस्थी किंवा एखाद्या राजाचे वा सरदाराचे दफन केलेली जागा यापुढे नतमस्तक होण्यासाठी भाविक आवर्जून जात. नेव्हमध्ये चाललेल्या प्रार्थनेला अडथळा न आणता अशा भाविकांना त्यांच्या इष्ट प्रार्थना कक्षाकडे जाण्यासाठी नेव्हच्या दोहो बाजूने असलेल्या स्तंभान्वित दालनाची जागा (Aisle) उपयोगी ठरते.

नेव्हमधील पट्ट्यांचे कमानदार छत म्हणजे स्वर्गाचेच रूप आणि त्यातील खांब म्हणजे बायबलमध्ये वर्णन केलेल्या ईडनच्या उद्यानातील वृक्ष असे मानले जाते. नेव्हची रचना ही ख्रिस्तापुढे आदरपूर्वक नतमस्तक व्हायला लावणारी असते.

संदर्भ :

समीक्षक : श्रृती बर्वे