लेखकः अदिती जोगळेकर

सजीवांच्या जीनोममध्ये इतर सजीवांचा डीएनए सामावून घेतला जातो. या प्रकारास रचनांतरण म्हणतात. विशेषत: जीवाणूसारख्या सजीवामध्ये डीएनए सामावून घेण्याची क्रिया मोठ्या प्रमाणात अभ्यासली गेली आहे. समांतर जनुक हस्तांतरण (Horizontal gene transfer)…

कृत्रिम रचनांतरण ही डीएनएमध्ये फेरबदल घडवण्याची एक प्रक्रिया आहे. कृत्रिम रचनांतरणामध्ये अनेक स्रोतांपासून मिळवलेले डीएनएचे तुकडे पुनर्संयोजित करून जीवाणूंमध्ये व्यक्त करवूनघेता येतात. त्यामुळे जैवतंत्रज्ञान आणि जनुक अभियांत्रिकी या क्षेत्रांमध्ये कृत्रिम रचनांतरण…

डीएनएबंधी विकरे ही पेशींमधील अत्यावश्यक विकरांपैकी एक आहेत. डीएनए प्रतिकरण (DNA replication), दुरुस्ती (DNA repair) आणि पुनर्संयोजन (DNA recombination) या प्रक्रियांमध्ये ही विकरे महत्त्वाची भूमिका बजावतात. जीनोमची मूलभूत रचना अबाधित राखणे आणि दुरुस्ती यांमध्ये बंधी…

जीवाणू स्वत:च्या पेशीमध्ये विषाणूची वाढ थांबवण्यासाठी विविध रेणवीय साधने (Tools) वापरतात. निर्बंधन विकरे हे त्यांपैकी एक महत्त्वाचे साधन आहे. या विकरांना निर्बंधन विकरे, निर्बंधन एंडोन्यूक्लिएज किंवा रिस्ट्रिक्टेझ (Restriction enzymes/Endonuclease/ Restrictase) असेही म्हणतात. न्यूक्लिएज (Nuclease) प्रकारात मोडणारी…

पेशींमधील जैवरासायनिक प्रक्रिया विविध प्रथिनांद्वारे (Proteins) होतात. प्रथिन निर्मितीसाठी आवश्यक असलेली माहिती सजीवांच्या जनुकांमध्ये सांकेतिक स्वरूपात साठवलेली असते. डीएनए (DNA) आधारक्रम (Base order) वाचणे, माहितीचा अर्थ लावणे व ती प्रथिनांच्या स्वरूपात…

बीटी कीटकनाशके एकात्मिक कीड नियंत्रणातील (integrated pest management) महत्त्वाचे जैविक घटक आहेत. बॅसिलस थुरिंजेन्सिस (Bacillus thuringiensis; Bt) या जमिनीतील जीवाणूपासून मिळणारी कीटकनाशके अनेक प्रकारच्या किडींविरुद्ध काम करतात. या जीवाणूंचे नैसर्गिक…

मत्स्य वर्गातील अस्थिमत्स्य उपवर्गातील टेट्राओडोंटिफॉर्मिस (Tetraodontiformes) गणामध्ये या माशाचा समावेश होतो. पंखामध्ये अर (Finray) असलेल्या माशांतील त्वचेमध्ये काटे असलेल्या माशांपैकी हा एक मासा आहे. पाण्याबाहेर काढला असता याचा आकार फुग्याप्रमाणे…

बॅसिलस थुरिंजेन्सीस (Bacillus thuringiensis) हा मातीत नैसर्गिकरित्या आढळणारा, एक दंडगोलाकृती, ग्रॅम-पॉझिटिव्ह (Gram-positive) प्रकारचा जीवाणू आहे. जैवतंत्रज्ञानामध्ये बीटी (Bt) हे त्याचे संक्षिप्त नाव प्रचलित आहे. जगातील बहुतांश भागातील मातीच्या नमुन्यांमध्ये बॅ.…

झिब्राफिश ही उष्णकटिबंधातील गोड्या पाण्यातील माशांची एक प्रजाती आहे. या माशाचा समावेश सायप्रिनिडी (Cyprinidae) कुलातील डॅनिओ (Danio) या गणात होतो. ही प्रजाती मूळची दक्षिण आशिया येथील असून हिचे शास्त्रीय नाव…

सस्तन वर्गाच्या कृदंत (Rodentia) गणातील क्रिसेटिडी (Cricetidae) कुलातील ६८१ जातींपैकी सीरियन हॅमस्टर (Syrian hamster) किंवा गोल्डन हॅमस्टर (Golden hamster) ही एक जाती असून हीचे शास्त्रीय नाव मेसोक्रिसेटस ऑरॅटस (Mesocricetus auratus) असे…

संप्रेरकांचे वर्गीकरण (१) रासायनिक संरचना, (२) विद्राव्यता आणि (३) संप्रेरकांचे कार्यतंत्र यांनुसार केले जाते. (१) रासायनिक संरचना (Chemical Structure) : संप्रेरकांच्या रासायनिक संरचनेमध्ये वैविध्य आढळते. संप्रेरकांचे रासायनिक वर्गीकरण प्रथिन/पेप्टाइड (Protein/Peptide),…

जीवविज्ञानात मानवी रोग व मानवी आरोग्य यांचा अभ्यास करण्यासाठी उंदीर या सस्तन प्राण्याचा उपयोग प्रातिनिधिक सजीव म्हणून केला जातो. प्रातिनिधिक सजीव म्हणून उंदरांची मस मस्क्युलस (Mus musculus) ही जाती सर्वांत…

संसर्गजन्य रोगांना कारणीभूत होणाऱ्या अतिसूक्ष्म रोगकारकांचा मोठा गट म्हणजे विषाणू होय. मानव, मानवेतर प्राणी आणि वनस्पतींना संसर्ग करणाऱ्या विषाणूजन्य रोगांची संख्या मोठी आहे. प्राणी, वनस्पती तसेच जीवाणूंना संसर्ग करणारे असे…