हठयोगाच्या परिभाषेनुसार ‘सूर्य’ म्हणजे ‘सूर्यनाडी’ अर्थात ‘उजवी’ नाडी व ‘चंद्र’ म्हणजे ‘चंद्रनाडी’ अर्थात ‘डावी’ नाडी. हठयोगात शरीराच्या उजव्या भागाचा निर्देश ‘सूर्यांग’ व डाव्या भागाचा निर्देश ‘चंद्रांग’ असा करतात. सूर्य उष्णतेचे…
हठयोगप्रदीपिकेत प्राणायामाचे पूरक, रेचक व कुंभक असे तीन प्रकार आणि कुंभकाचे सहित व केवल हे दोन उपप्रकार सांगितले आहेत (प्राणायामस्त्रिधा प्रोक्तो रेचपूरककुम्भकै:| सहित: केवलश्चेति कुम्भको द्विविधो मत:|| हठयोगप्रदीपिका २.७१ ).…
घेरण्डसंहितेत निर्दिष्ट केलेल्या आठ प्रकारच्या कुंभकांपैकी ‘केवलकुंभक’ हा शेवटचा व प्रमुख कुंभक होय. केवलकुंभक म्हणजेच केवली प्राणायाम. तो ‘पूरक-रेचका’शिवाय होतो, म्हणून त्यास ‘केवली प्राणायाम’ म्हटले आहे (हठयोगप्रदीपिका २.७३). वसिष्ठ-संहितेत असे…
