संयुक्त राष्ट्रांचा मुख्य प्रशासकीय अधिकारी. संयुक्त राष्ट्रांच्या सनदेच्या कलम ७ नुसार सचिवालय हा संयुक्त राष्ट्रांच्या सहा प्रमुख घटकांपैकी एक घटक (Organ) आहे. सचिवालयात महासचिव आणि इतर पदाधिकाऱ्यांचा समावेश होतो. सुरक्षा परिषद महासचिवपदासाठी नामनिर्देशन करते. या प्रक्रियेत सुरक्षा परिषदेचे स्थायी सभासद असलेल्या पाच देशांना नकाराधिकार असतो. नकाराधिकारामुळे नेमणुकीस राजकीय रंग येतो. नेमला जाणारा उमेदवार हा स्थायी सदस्यदेशांचा नसावा, असा संकेत आहे. सुरक्षा परिषदेतून सुचवल्या गेलेल्या नावांवर आमसभेत मतदान होते. आमसभा दोनतृतीयांश बहुमताने महासचिवाची निवड करते. संयुक्त राष्ट्रांच्या सनदेमध्ये महासचिवांचा कार्यकाळ नमूद केलेला नाही. आमसभेने एका ठरावाद्वारे पाच वर्षे हा कार्यकाळ निश्चित केला असून त्यात पुनर्नेमणुकीची तरतूदही केली आहे.
महासचिवांची कार्ये :
- संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे सर्व सभासददेश आणि संलग्न संस्था यांच्यामधील मुख्य दुवा म्हणून काम करणे.
- संघटनेच्या विषयपत्रिकेत अग्रक्रमावर असलेल्या विषयांबाबत सर्व राष्ट्रप्रमुखांशी चर्चाविनिमय करणे.
- संघटनेच्या कार्यप्रणालीचा लेखाजोखा मांडणारा आणि अपेक्षित सुधारणांची शिफारस करणारा वार्षिक अहवाल आमसभेपुढे सादर करणे. उदा., बुट्रोस बुट्रोस घाली यांनी मांडलेला ‘अजेन्डा फॉर पीस’ हा अहवाल.
- आमसभेपुढे वार्षिक अंदाजपत्रक सादर करणे.
- सचिवालयीन अधिकाऱ्यांची नियुक्ती करणे.
- आंतरराष्ट्रीय शांतता आणि सुरक्षेस धोका पोहोचवू शकणारी कोणतीही बाब सुरक्षा मंडळाच्या नजरेस आणून देणे.
- आंतरराष्ट्रीय विवादांवर वेळीच प्रतिबंध घालणे आणि संभाव्य विवाद टाळणे.
- सभासद देश आणि सचिवालयाप्रती असलेल्या उत्तरदायित्वाची अंमलबजावणी करणे.
महासचिवांना त्यांच्या कामकाजात उपमहासचिव (Deputy Secretary-General), अव्वर महासचिव (Undersecretary-General), साहाय्यक महासचिव (Assistant Secretary-General) यांचे सहकार्य लाभते. उपमहासचिवांच्या पदाची निर्मिती १९९७ साली कोफी अन्नान यांनी केली. उपमहासचिव आणि साहाय्यक महासचिव यांची नेमणूक महासचिव स्वत: करतात, तर अव्वर महासचिव यांची नेमणूक ४ वर्षांच्या कार्यकाळासाठी महासचिवांच्या सल्ल्याने आमसभा करते. नायजेरियाच्या अमीना जे. मोहम्मद या सध्या संयुक्त राष्ट्रांच्या उपमहासचिव आहेत. भारताचे सत्या एस. त्रिपाठी यांची ऑगस्ट २०१८ मध्ये साहाय्यक महासचिव (आणि संयुक्त राष्ट्रांच्या वातावरण बदलविषयक कार्यक्रमाच्या–UNEP–न्यूयॉर्क कार्यालयाचे प्रमुख) म्हणून नेमणूक झाली आहे. तसेच भारताचे शशी थरूर यांनी २००१ ते २००६ दरम्यान संयुक्त राष्ट्रांचे अव्वर महासचिव म्हणून काम पाहिले होते.
याचसोबत भविष्यात उद्भवणाऱ्या आव्हानांसंबंधी धोरणांचे आयोजन आणि माहितीची देवाणघेवाण व्हावी यासाठी ‘वरिष्ठ व्यवस्थापन संघाची’ स्थापना करण्यात आली. हा विभाग महासचिवांच्या अध्यक्षतेखाली संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या अनेक घटक, संलग्न संस्था, कार्यालये आणि कार्यक्रम यांच्यात समन्वय साधण्याची भूमिका बजावतो.
आंतरराष्ट्रीय राजकारणात संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे एक स्वतंत्र आणि स्वायत्त स्थान निर्माण करण्यात आजवरच्या सर्व महासचिवांचे मोठे योगदान आहे. गेल्या सत्तरहून अधिक वर्षांत संघटनेच्या कराराच्या चौकटीत राहून, स्वतःच्या मुत्सद्दी आणि व्यवस्थापकीय कौशल्यांच्या साहाय्याने सामर्थ्य, सामग्री आणि अधिकारक्षेत्राचा सुयोग्य वापर बहुतेक महासचिवांनी केला आहे. सध्याच्या काळात देशांच्या भौगोलिक सीमांचे वाद, जागतिक व्यापारावर येणारी बंधने, आर्थिक विषमता, शाश्वत विकासाच्या कार्यक्रमाची अंमलबजावणी, जागतिक तापमानवाढ, निर्वासित-निराश्रितांचे प्रश्न, मानवी हक्कांचे उल्लंघन, स्त्रियांसंबंधित हिंसा, संघटनेतील प्रस्तावित सुधारणा अशी अनेक आव्हाने महासचिवांसमोर आहेत.
आजतागायत होऊन गेलेल्या महासचिवांनी केलेल्या प्रमुख कामांची माहिती खालील तक्त्यात दिली आहे :
|
नाव आणि कार्यकाळ |
महत्त्वाची माहिती/कार्ये |
| ट्रिग्वे ली (नॉर्वे)
१-२-१९४६ ते १०-४-१९५३ |
|
| डाग हामारशल्ड (स्वीडन)
१०-४-१९५३ ते १०-९-१९६१ |
|
| उ थांट (म्यानमार)
३-११-१९६१ ते ३०-११-१९६२ (प्रभारी) ३०-११-१९६२ ते ३१-१२-१९७१ |
|
| कुर्ट वाल्डहाइम (ऑस्ट्रिया)
१-१-१९७२ ते ३१-१२-१९८१ |
|
|
झेव्हियर पेरेझ-द-क्युलर (पेरू) १-१-१९८२ ते ३१-१२-१९९१ |
|
|
बुट्रोस बुट्रोस घाली (ईजिप्त) १-१-१९९२ ते ३१-१२-१९९६ |
|
|
कोफी अन्नान (घाना) १-१-१९९७ ते ३१-१२-२००६ |
|
|
बान की मून (दक्षिण कोरिया) १-१-२००७ ते ३१-१२-२०१६ |
|
| अंतोनियो गुतेरेस (पोर्तुगाल)
१-१-२०१७ ते चालू |
१. योजना, धोरणे आणि मान्यतेसंदर्भातील विषयांचे मार्गदर्शन. २.विविध कृती आणि व्यवहार यांसंदर्भात सचिवालयास माहिती पुरविणे.
|
संदर्भ :
- Armstrong, David; Lioyd, Lorna; Redmond, John, International Organization in the World Politics, New York, 2013.
- Baylis, John; Smith, Steve; Owens, Patricia Eds. The Globalization of World Politics : An Introduction to International Relations, Oxford, 2011.
- Ghosh, Peu, International Relations, 2013.
- Mingst, Karen; Karns, Margaret; Lyon, Alynna, The United Nations in the 21st Century : Dilemmas in World Politics, Boulder, 2011.
- सहस्रबुद्धे, उत्तरा; पेंडसे, अरुणा, आंतरराष्ट्रीय संबंध : शीतयुधोत्तर व जागतिकीकरणाचे राजकारण,
- www.un.org
समीक्षक : उत्तरा सहस्रबुद्धे
