वनस्पतींमध्ये तयार होणाऱ्या काही विशेष रसायनांमध्ये बाष्पनशील रसायनांचा समावेश होतो. या रसायनांचे उत्कलन तापमान (उकळबिंदू) कमी असल्याने त्यांचे सहजपणे वायूमध्ये रूपांतर होते आणि ही रसायने सभोवतालच्या वातावरणात पसरतात. यामधील बरीच रसायने सुगंधी असतात व ती निसर्गामध्ये वनस्पतींच्या इतर सजीवांसोबतच्या संबंधांमध्ये अतिशय महत्वाची भूमिका बजावतात.परागीभवनास कारणीभूत ठरणाऱ्या कीटक व प्राण्यांना आकर्षित करणे, वनस्पतींवर वाढणाऱ्या कीटकांना परावृत्त करणे व अशा कीटकांना भक्ष्य करणाऱ्या इतर कीटकांना आकर्षित करणाऱ्या अशा विविध प्रकारांच्या कार्यांशी बाष्पनशील रसायनांचा संबंध असतो. साहजिकपणे या बाष्पनशील रसायनांचा पिकांच्या गुणधर्मांवरही अनेक प्रकारे परिणाम होऊ शकतो.
पिकांच्या फायदेशीर गुणधर्मांचा, मुख्यत्वेकरून उत्पादन सुधारण्यासाठी मानव अनेक शतकांपासून प्रयत्न करीत आला आहे. संशोधनाअंती शास्त्रज्ञांना असे आढळून आले की, या पीक-विकास प्रक्रियेमध्ये केवळ उत्पन्नवाढीवर भर दिल्यामुळे इतर फायदेशीर गुणधर्म – उदा., पिकांमध्ये तयार होणाऱ्या बाष्पनशील रसायनांचे प्रमाण – यांवर वर्षानुवर्षे विपरीत परिणाम होत आला आहे. उदाहरणार्थ, कोको बटरसाठी प्रसिद्ध असणाऱ्या सध्याच्या थिओब्रोमा प्रजातीतील वनस्पतींची फुले त्यांच्या वन्य जातींपेक्षा अतिशय कमी सुगंधित आहेत. त्याचप्रमाणे मक्याच्या वनस्पतीमध्ये फायदेशीर कीटकांना आकर्षित करणाऱ्या एका बाष्पनशील रसायनाचे प्रमाण पीक-विकास प्रक्रियेमध्ये अतिशय नगण्य झाल्यामुळे मक्यावर पोसणाऱ्या कीटकांचे प्रमाण वाढले आहे.
चयापचय अभियांत्रिकीचा वनस्पतींमधील उपयुक्त बाष्पनशील रसायनांच्या वाढीसाठी काही उपयोग करून घेता येईल का यासंबंधीचे संशोधन वैज्ञानिक गेली काही वर्षे करीत आहेत. त्यासाठी वनस्पतींमध्ये बाष्पनशील रसायने तयार करणाऱ्या नवीन जनुकांचा अंतर्भाव करणे, वनस्पतींमधील काही मूळ जनुकांच्या कार्यक्षमतेमध्ये बदल करणे, वनस्पतींमधील चयापचय अभिक्रियांच्या जाळ्यामध्ये फेरफार करणे असे प्रयोग करण्यात आले आहेत. सुरुवातीच्या एका प्रयोगामध्ये शास्त्रज्ञांनी स्ट्रॉबेरीमधील लिनॅलूल नावाचे एक सुगंधी बाष्पनशील रसायन तयार करणारे जनुक अराबिडॉप्सीसच्या वनस्पतीमध्ये घालण्यात आले. या बदलामुळे अराबिडॉप्सीसच्या वनस्पतीवरील मावा किडीचा प्रादुर्भाव कमी झाला. तांदूळ व मक्यामध्ये कॅरिओफायलीन नावाच्या बाष्पनशील रसायनाचे प्रमाण जनुकीय अभियांत्रिकीने वाढविले असता या वनस्पतींवर पोसणाऱ्या कीटकांना भक्ष्य करणाऱ्या माश्या अशा जनुकीय बदल केलेल्या वनस्पतींकडे आकर्षित झाल्या. या उदाहरणांवरून असे लक्षात येते की, चयापचय अभियांत्रिकीने वनस्पतींमध्ये बाष्पनशील रसायनांचे प्रमाण बदलले जाऊ शकते व याचा उपयोग पीक संरक्षणासाठी केला जाऊ शकतो. असे असले तरीही जनुकीय बदल केलेल्या वनस्पतींमधून बाहेर पडणाऱ्या बाष्पनशील रसायनांचा इतर असंबंधित कीटक, वनस्पती व इतर सजीवांवरही परिणाम होऊ शकतो, त्यामुळे अशा प्रयोगांची अंमलबजावणी प्रत्यक्ष शेतीमध्ये होण्यासाठी इतर अनेक प्रयोग करण्याची आवश्यकता आहे.
समीक्षक – बाळ फोंडके