(प्रस्तावना) पालकसंस्था : मुंबई विद्यापीठ, मुंबई | समन्वयक : शरद चाफेकर | विद्याव्यासंगी : रवींद्र घोडराज
मराठी विश्वकोशाच्या कागद-विरहित आवृत्तीसाठी वनस्पती ज्ञानमंडळातर्फे वनस्पती शास्त्रांतील अद्ययावत घडामोडींची माहिती संकलित करण्यात येत आहे. अन्न-निर्मिती,पर्यावरण, हवामानबदल अशा जागतिक समस्यांमधील वनस्पतींची भूमिका किती महत्वाची आहे हे सर्वजन जाणतात, तरीही हिरवाईखालील क्षेत्र सतत आकुंचन पावताना दिसते. नवनवीन संशोधन आणि कृतींच्या मार्गे वनस्पती-वैविध्य आणि उत्पादकता वाढती ठेवण्याच्या उददेशाने मार्ग शोधले जात आहेत. यात सर्वेक्षण, जीव-तंत्रज्ञान, निसर्ग-संगोपन आणि पुनरुत्थापन या क्षेत्रात अलीकडच्या काळात बरेच संशोधन चालू आहे. या विषयातील माहितीचा आवाका अतिशय मोठा आहे, तरीही जास्तीत जास्त माहिती संकलित करून सुलभ रीतीने मांडण्याचा वनस्पतिविज्ञान ज्ञानमंडळाचा प्रयत्न आहे.
अंकीय वनस्पतिसंग्रह (Digital Herbarium)

अंकीय वनस्पतिसंग्रह

वनस्पतिशास्त्राच्या वर्गीकरणशाखेत वनस्पतींचे नमुने अभ्यासाकरिता जपून ठेवण्याची परंपरा पूर्वापार चालत आली आहे. सगळ्या वनस्पती सर्वकाळ उपलब्ध होत नाहीत, शिवाय वर्गीकरण ...
अग्रणी वनस्पती उद्याने (Lead Botanic Gardens)

अग्रणी वनस्पती उद्याने

अग्रणी वनस्पती उद्यान ही पर्यावरण आणि वनमंत्रालयाने जैवविविधता जतन-संवर्धन करण्याच्या दृष्टीने राबविलेली एक संकल्पना आहे. या मंत्रालयाच्या वित्तीय साहाय्यातून २०१३ ...
अंजीरमधील परागीभवन (Pollination in Figs)

अंजीरमधील परागीभवन

कुंभासनी अंजीर हा वड, पिंपळ, उंबर यांच्यासारखा फायकस (Ficus) च्या जातींतील एक प्रजाती असून मोरेसी (Moraceae) कुलातील आहे. या जातीतील ...
अद्वितीय सहस्रदल पद्मकमळ (An Unique Thousand Petal Lotus)

अद्वितीय सहस्रदल पद्मकमळ

सहस्रदल पद्म हे पद्मकमळाचा एक कृषिप्रकार (कल्टीव्हर) आहे. याचा समावेश निलंबोनेसी या वनस्पती कुटुंबात होतो. निलंबो या प्रजातींमुळे या कुटुंबाला ...
अमोनिया आणि वनस्पती (Ammonia and Plants)

अमोनिया आणि वनस्पती

शहरी वातावरणात अमोनिया (दशकोटी भागात २० भाग) असणे स्वाभाविक आहे. या वायूची हवेतील तीव्रता वाढल्यास त्याचा तिखट वास लगेच जाणवतो ...
अराबिडॉप्सीस थॅलियाना (Arabidopsis Thaliana)

अराबिडॉप्सीस थॅलियाना

अराबिडॉप्सीस थॅलियाना ही वनस्पती क्रुसिफेरी कुलातील आहे. बीज अंकुरल्यापासून ते पुढील बीजधारणेपर्यंत साधारणतः ६ -८ आठवडे जातात. या वनस्पतींचे रोप १०-४० ...
अल्कलॉइडे (Alkaloids)

अल्कलॉइडे

वनस्पतींच्या अतंर्गत संरक्षणप्रणालीमध्ये टर्पिनेप्रमाणेच प्रभावी कार्य करणारी नैसर्गिक नत्रयुक्त सेंद्रिय संयुगाची फळी म्हणजे अल्कलॉइडे. अशा प्रणालीमध्ये असणार्‍या अंदाजे दोन लक्ष ...
एथिलीन (Ethylene)

एथिलीन

वनस्पतींमध्ये शोधण्यात आलेले एथिलीन हे पहिले वायुरूपी संप्रेरक आहे. निर्मिती व वहन : पेशींना इजा झाली असता, परजीवी कीटकांनी हल्ला ...
एथिलीन प्रदूषक (Ethylene as a Pollutant)

एथिलीन प्रदूषक

एथिलीन (CH2CH2) हे वनस्पतिजन्य रसायन – हॉर्मोन – वनस्पतींच्या वाढीस मदत करते. झाडांची वाढ, पानांचे वाढणे व गळून पडणे, फळे ...
एथिलीन संप्रेरक : शोध आणि कार्य (Ethylene : Discovery & Function)

एथिलीन संप्रेरक : शोध आणि कार्य

‘एथिलीन’ हे वायुरूपात आढळणारे वनस्पती संप्रेरक आहे. वनस्पतींच्या पेशींमधून आतापर्यंत शोधलेल्या सर्व संप्रेरकांची संरचना व त्यांचे वनस्पतींमधील चयापचयाचे (Metabolism) कार्य ...
ऑर्किड फुलांतील परागीभवन (Pollination in Orchid flowers)

ऑर्किड फुलांतील परागीभवन

ऑर्किड ही ऑर्किडेसी (Orchidaceae) कुलातील पुष्पवनस्पती असून ती अत्यंत विकसित गटातील एक आहे. याची फुले नाजूक, अनेकविध रंगाची आणि सुगंधी ...
ओझोन आणि वनस्पती (Ozone and Plants)

ओझोन आणि वनस्पती

ओझोन हा वायू पृथ्वीवरील वातावरणातील एक नैसर्गिक घटक आहे. पृथ्वीपासून सु. ५० किलोमीटर उंचीवर (मेसोस्फिअर-आयनोस्फिअर ) येथे असलेले ओझोनचे दाट ...
ओझोन, अतिनील किरण आणि वनस्पती (Ozone, Ultraviolet rays and Plants)

ओझोन, अतिनील किरण आणि वनस्पती

पृथ्वीच्या वर असलेल्या आयनांबरातील ५० कि.मी. उंचीवर असलेले आयनोस्फीअर ओझोनचे आवरण मानवी घडामोडींमुळे पातळ होत असून अतिनील-ब या किरणांचे पृथ्वीकडे ...
काश्मिरी केशर (Kashmir Saffron)

काश्मिरी केशर

काश्मिरी केशर : (इं. सॅफ्रन क्रॉकस; लॅ. क्रॉकस सॅटायव्हस ; कुल – इरिडेसी). काश्मीरमधील १६०० ते १८०० मी. उंचीवरील पर्वतराजीत स्थानिक ...
कास पुष्प पठार (Kaas Plateau)

कास पुष्प पठार

पश्चिम घाटाची ‘व्हॅली ऑफ फ्लॉवर्स’ म्हणून ओळख असलेले कास पुष्प पठार हे सातारा शहरापासून २५ किमी.वर आहे. समुद्रसपाटीपासून १२०० मी ...
कृषि-उत्पादनांची भौगोलिक ओळख(Geographical Indication of Agricultural Products)

कृषि-उत्पादनांची भौगोलिक ओळख

बाजारात एकाच नावाची अनेक उत्पादने असतात, पण ती निरनिराळ्या ठिकाणाहून आलेली असतात. त्यांच्या उगमस्थानाप्रमाणे त्यांचे गुण व दर्जाही निरनिराळे असतात ...
कृषिविज्ञानातील सूक्ष्मजंतुंचे महत्त्व (Importance of Bacteria in Agriculture)

कृषिविज्ञानातील सूक्ष्मजंतुंचे महत्त्व

कार्बन, नायट्रोजन, फॉस्फरस आणि अन्य प्रक्रियांमध्ये जमिनीतील हजारो सूक्ष्मजंतू भाग घेत असतात आणि त्यामुळे जमिनीवरील जैववैविध्य वाढत असते. जमिनीमध्ये वरवरच्या ...
केल्व्हिन चक्र (C3 - Calvin’s Cycle)

केल्व्हिन चक्र

पृथ्वीवरचे सर्वच जैविक रसायनशास्त्र हे मूलत: कार्बनशी निगडित आहे. विविध प्रकारच्या वनस्पती अथवा या वनस्पतींवर अवलंबून असणार्‍या प्राणिविश्वामधील सर्व रासायनिक ...
क्रॅसुलेसीयन अम्ल चयापचय (Crassulacean Acid Metabolism)

क्रॅसुलेसीयन अम्ल चयापचय

प्रत्येक हरित वनस्पतीमध्ये प्रकाशसंश्लेषणाची (Photosynthesis) क्रिया घडत असते. सूर्यप्रकाशामध्ये हरित वनस्पती त्यांच्या प्ररंध्रांद्वारे (Stomata) हवेमधील कर्बवायू पेशीमध्ये घेतात, संश्लेषणाच्या क्रियेमधून ...
क्लोरीन आणि वनस्पती (Chlorine and Plants)

क्लोरीन आणि वनस्पती

क्लोरीन हा वायू कारखान्यातून अपघाताने गळती झाल्यास प्रदूषक ठरतो. हा वायू वनस्पतींना अतिशय विषारी असतो. हवेत झपाट्याने विरत असला तरी ...