टुर्मलीन म्हणजेच तोरमल्ली हे नाव सिंहली (तमिळ) शब्दकोशानुसार ‘ थोरामल्ली ’ (तारा-मोली) या शब्दावरून आले आहे. टुर्मलीनचे स्फटिक सामान्यतः ३, ६ किंवा ९ बाजू असलेले; कधीकधी गोलाई आलेले किंवा लांब प्रिझमी व निमुळत्या स्तंभासारखे असतात. काही ठिकाणी स्फटिकांचे जुडगे ह्या स्वरूपातदेखील आढळतात. हया स्फटिकांचा काटछेद हा त्रिकोणी असतो.
टुर्मलीनचा रंग सामान्यतः काळा किंवा उदी, निळा, हिरवा, तांबडा, गुलाबी, जांभळा, पिवळा इ.; क्वचित पांढरा वा रंगहीनही. कधीकधी एकाच स्फटिकात दोन निरनिराळे रंग असतात किंवा विविध रंगांची मंडलित रचनाही आढळते (उदा., स्फटिकाच्या एका टोकाचा रंग लाल व दुसऱ्याचा हिरवा किंवा आतला लाल आणि बाहेरचा हिरवा). कस (Streak) रंगहीन. याला पाटन नसते. भंजन किंचित शंखाभ ते खडबडीत, ठिसूळ, कठिनता ७ – ७.५. वि. गु. ३ – ३.२५. चमक काचेसारखी ते राळेसारखी.
टुर्मलीन हे बोरॉन (B) व ॲल्युमिनियम (Al) यांचे आणि मॅग्नेशियम, लोह किंवा क्षारीय (Alkali) धातू प्रामुख्याने असलेले जटिल बोरोसिलिकेट आहे. याचे स्थूल रासायनिक संघटन HgAl3 (B,OH)2 SiO4Si4O19 असे असून यातील H च्या जागी क्षारीय वा दोन संयुजा असणाऱ्या धातू (उदा., Mg, Fe, Ca) येऊ शकतात. सामान्यतः यात लेशमात्र फ्ल्युओरीनही असते.
वैशिष्ट्ये : टुर्मलीनच्या स्फटिकातून प्रकाश जाताना त्याचा सामान्य किरण जवळजवळ शोषला जातो आणि उभ्या अक्षाला समांतर कापलेल्या चकत्यांमधून फक्त असामान्य किरण जाऊ शकतो. अशा दोन चकत्या एकमेकींना काटकोनात ठेवल्यास त्यांतून प्रकाश पलीकडे जाऊ शकत नाही. अशा प्रकारे अशा दोन चकत्या म्हणजे साधे ध्रुवणकारक (Polarizer; एकाच दिशेत आंदोलने असणारा प्रकाश देणारे) उपकरण असून त्यांना तोरमल्ली चिमटा म्हणतात आणि स्फटिकांच्या निरीक्षणासाठी त्याचा वापर करतात.
हे खनिज द्विवर्णिक आहे म्हणजे स्फटिक उभ्या व त्याला काटकोनात असणाऱ्या अक्षाच्या दिशेने पाहिला असता दोन निरनिराळ्या रंगांचा दिसतो. याचे स्फटिक घर्षणविद्युत्‌, तापविद्युत्‌ व दाबविद्युत् ह्या गुणधर्मांचे असतात म्हणजे घासल्याने त्यांच्यावर विद्युत् भार निर्माण होतो. तसेच त्याच्या उभ्या अक्षाच्या टोकांजवळच्या तापमानात योग्य तो बदल केल्याने किंवा या अक्षाच्या टोकांवर दाब दिल्याने दोन्ही टोकांशी विरुद्ध विद्युत् भार निर्माण होतात.
नैसर्गिक आढळ : ग्रॅनाइटसारख्या खडकांच्या शिलारसातील वायूंमुळे हे खनिज तयार होते. ते मुख्यतः ग्रॅनाइटी पेग्मटाइट व त्याच्यालगतच्या खडकांत मायक्रोक्लीन, अल्बाइट, क्वॉर्ट्‌झ, शुभ्र अभ्रक, तसेच लेपिडोलाइट, ॲपेटाइट, फ्ल्युओराइट इ. खनिजांच्या जोडीने आढळते. ते ग्रॅनाइटसारख्या अग्निज व पट्टिताश्म, सुभाजा, स्फटिकी चुनखडक, स्लेट यांसारख्या रूपांतरित खडकांत गौण खनिज म्हणूनही आढळते. उष्णजलीय (Hydrothermal) रूपांतरित खडकात निर्माण झालेल्या पोकळ्या व भेगांमध्ये टुर्मलीनचे लहान – मोठे स्फटिक तयार होऊ शकतात. काही वेळेला याच्या स्फटिकी करणाअंतर्गत क्रिया समाप्तीची शैली कधीकधी असममित असते, आणि त्यामुळे अर्ध स्फटिक (Hemimorphic form) तयार होतात .
सक्षम कठिनता, जडपणा व रासायनिक विघटनास तुलनेने प्रतिरोधक असल्यामुळे हे खनिज गाळ प्रवाहामध्ये अवशिष्ट निक्षेप (Residual deposits) रुपातील टिकाऊ खनिज म्हणून टिकून राहण्यास सक्षम ठरते, त्यामुळे गाळाच्या खडकांतही हे सापडते. त्यामुळे वहन प्रक्रियेनुसार आणि कालौघात ते त्यांच्या स्त्रोताच्या क्षेत्रापासून लांब अंतरापर्यंत पोहोचलेले आढळतात.
रासायनिक संरचनेवरून याचे सामान्यतः पुढील तीन प्रकार पडतात. (१) लोहयुक्त प्रकार : हा काळा असून त्याला शॉर्लाइट (शॉर्ल) म्हणतात. (टुर्मलीन सुरुवातीला शॉर्ल या नावाने ओळखले जायचे). (२) मॅग्नेशियायुक्त प्रकार : हा उदी रंगाचा असून त्याला ड्रॅव्हाइट म्हणतात व (३) क्षारीय धातुयुक्त प्रकारात थोडे लिथियम ऑक्साइडही असते व त्यामुळे त्याला विविध रंग येतात. रंगांनुसार त्यांना पुढील वेगवेगळी नावे देण्यात येतात : गुलाबी रूबेलाइट, गडद निळा इंडिकोलाइट वा ब्राझीलियन नील (sapphire), हिरवा ब्राझीलियन पाचू (Emerald), पिवळा सिलोनीज पेरिडोट, जांभळट तांबडा सायबेराइट व रंगहीन ॲक्रॉइट.
भौगोलिक आढळ : भारतात हे खनिज राजस्थान आणि बिहार राज्यांत पेग्मटाइटांमध्ये (Pegmatite’s) व उच्च हिमालयी पट्ट्यात पादर (काश्मीर) जिल्ह्यातील ल्यूकोग्रॅनाइट्समध्ये (Leucogranites) मिळतात.
टुर्मलीनचा अंतर्वेश असलेले ल्यूकोग्रॅनाइट हे खडक आर्कियन महाकल्पात (अंदाजे १२० कोटी वर्षांपूर्वी) तयार झालेल्या खडकांत अंतर्भेदी पातालिक (Intruded Plutons) रूपात आढळून येतात. आंध्र प्रदेशातील कुर्नूल जिल्ह्यातील बस्तीपाडू या ठिकाणाजवळही हे खडक आढळून येतात. झारखंडमध्ये कोडरमा क्षेत्रात टुर्मलीनचे तीन (हिरवे, काळे आणि निळे) प्रकार आढळतात.
जगातील उरल पर्वत, बोहीमिया, सॅक्सनी, एल्बा बेट, ब्राझील, नॉर्वे, कॉर्नवॉल, डेव्हन परगणा, ग्रीनलंड, मॅलॅगॅसी, ब्रह्मदेश, श्रीलंका, अमेरिका, नैर्ऋत्य आफ्रिका इ. भागांत ते मोठ्या प्रमाणात आढळतात.
उपयोग : दाबविद्युतीय गुणधर्मामुळे याचे स्फटिक निरनिराळ्या प्रकारच्या दाबमापक उपकरणांत वापरले जातात. असे एक उपकरण अणुस्फोटाचा दाब मोजण्यासाठी वापरले जाते. ध्रुवणमापक आणि ध्रुवणदर्शक उपकरणांमध्येही विश्लेषक म्हणून टुर्मलीनचे स्फटिक वापरले जातात. विद्युतीय गुणधर्मांमुळे ते काही विद्युतीय उपकरणांमध्येही वापरले जातात.
या खनिजाचे पारदर्शक व चांगले रंगीत स्फटिक, रत्ने (Gemstones) म्हणून वापरतात. सर्वात जास्त लोकप्रिय रंगीत खनिज म्हणून टुर्मलीन या रत्नाकडे पहिले जाते. भारतात ते नवरत्नांपैकी एक रत्न मानले जाते. निळ्या ते हिरव्या रंगांच्या छटा असलेले ‘निऑन’ हे तांब्याचा (Copper) अंतर्वेश असलेले टुर्मलीन रत्न आज हिऱ्याच्या मोलाने विकले जाते. पाश्चिमात्य लोक हे ऑक्टोबर महिन्याचे रत्न मानतात. आयुर्वेदातील औषधासाठी वापरला जाणारा ‘वैक्रांत’ हा मूलत: एक प्रकारचा टुर्मलीन आहे.
समीक्षक : श्रीनिवास वडगबाळकर