गिरिपिंड (Massif)

गिरिपिंड हा भूकवचाचा एक भाग असून त्याच्या सुस्पष्ट सीमा विभंगांनी (तड्यांनी) निश्चित झालेल्या असतात. म्हणजे तो विभंगांनी सीमाबद्ध झालेला असतो. अशा प्रकारच्या संरचनेतून तयार झालेल्या पर्वर्तांच्या गटालाही गिरिपिंड म्हणतात. भूकवचाचा…

गरजते चाळीस (Roaring Forties)

गरजते चाळीस ही एक लोकप्रिय नाविक संज्ञा असून ती ४०° ते ५०° अक्षवृत्तांच्या दरम्यान असलेल्या वादळी सागरी प्रदेशांसाठी वापरतात. ही संज्ञा बहुदा दक्षिण गोलार्धाच्या संदर्भात वापरतात. या प्रदेशांत जवळजवळ पूर्णपणे…

जलविभाजक (Water Divide/Parting)

एकाच भूप्रदेशात उगम पावलेल्या, पण विरुद्ध दिशांत वाहणार्‍या जलप्रवाहांचे (उदा., नद्यांचे) उगम एकमेकांपासून अलग करणार्‍या उंच भूभागाला जलविभाजक म्हणतात. पर्वतरांग, डोंगराचा कणा, कटक (टेकड्यांची रांग) ही जलविभाजकाची उदाहरणे आहेत. सह्याद्री,…

कीलाउआ ज्वालामुखी (Kilauea Volcano)

जगातील एक सर्वाधिक जागृत ज्वालामुखी. पॅसिफिक महासागरात हवाई द्वीपसमूह असून या द्वीपसमूहातील हवाई बेटावरील कीलाउआ (म्हणजे पुष्कळ विस्तारणारा) ज्वालामुखी हे हवाई व्होल्कॅनोज नॅशनल पार्केचे मुख्य वैशिष्ट्य आहे. मध्यवर्ती कटाह किंवा…

ढगफुटी (Cloudburst)

लहानशा क्षेत्रावर अल्पकाळात अचानकपणे खूप मोठ्या प्रमाणात कोसळणार्‍या स्थानिक स्वरूपाच्या पावसासाठी ढगफुटी हा लोकप्रिय किंवा सर्वसाधारण पारिभाषिक शब्द वापरतात. ढग हे घनरूप पाण्याचा पुंज असून तो त्या क्षेत्रावर फुटतो, असा…

कटिबंध (Climate Zones or Latitudinal zones)

पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील एखाद्या स्थळाचे जलवायुमान (दीर्घकालीन सरासरी हवामान) स्थूलमानाने त्याच्या अक्षवृत्तानुसार ठरविता येते. यावरून एकूण भूपृष्ठाच्या अक्षवृत्तांनुसार कल्पिलेल्या अशा पट्ट्यांना कटिबंध म्हणतात. म्हणजे व्यवच्छेदक (विभिन्न) वैशिष्ट्यपूर्ण जलवायुमान आणि अक्षवृत्तांच्या समांतर…

टेबललँड (Tableland)

तीव्र उताराच्या किंवा जवळजवळ उभ्या बाजू असणाऱ्या व सपाट माथ्याच्या लहान मैदानाला टेबललँड म्हणतात. टेबलासारखा दिसणारा हा उंचवटा सुटा वा एकाकी असल्याने तो सभोवतालच्या भूप्रदेशात ठसठशीतपणे उठून दिसतो. कधीकधी याला…

टेथिस समुद्र (Tethys Sea)

पूर्वी अस्तित्वात असलेला विषुववृत्तीय महासागर (किंवा भूमध्य समुद्र). लॉरेशिया हा उत्तरेकडील महाखंड व गोंडवनभूमी हा दक्षिणेकडील महाखंड मध्यजीव महाकल्पात (सुमारे २४.५ ते ६.६४ कोटी वर्षांपूर्वीच्या मोठ्या कालखंडात) टेथिसमुळे अलग झालेले…

टेकडी (Hill)

स्पष्ट वा वेगळे शिखर असलेल्या जमिनीच्या कमी उंची असलेल्या उंचवट्याला टेकडी म्हणतात. डोंगर टेकडीपेक्षा आणि पर्वत डोंगरापेक्षा उंच असतो. टेकडीच्या पृष्ठभागाचे क्षेत्रफळ व उंची पर्वतापेक्षा खूपच कमी असते. टेकडीच्या उंचीबाबत…

खारे वारे व मतलई वारे (Sea Breezes and Land Breezes)

समुद्रकिनारी वाहणारे हे स्थानिक वारे असून समुद्राकडून जमिनीकडे वाहणार्‍या अशा वार्‍यांना खारे वा सागरी वारे, तर जमिनीकडून समुद्राकडे वाहणार्‍या वार्‍यांना मतलई वारे म्हणतात. सर्वसाधारणपणे हे वारे एकानंतर दुसरा म्हणजे आळीपाळीने…

खामसीन वारा (Khamsin Wind)

उत्तर आफ्रिकेत व अरेबियन द्वीपकल्पात आढळणारा गरम, शुष्क व धुळीचा वाळवंटी वारा. तो ईजिप्तमध्ये व तांबड्या समुद्रावर वाहताना आढळतो. प्रामुख्याने ईजिप्तमध्ये या वाऱ्याला खामसीन या नावाने ओळखले जात असून भूमध्य…

सागरमग्न खंडभूमी (Continental Shelf)

सागरकिनाऱ्याला लागून असणारा उथळ सागरतळ म्हणजे सागरमग्न खंडभूमी होय. खंड-फळी व भूखंड मंच या पर्यायी संज्ञाही सदर भूविशेषासाठी वापरल्या जातात. बहुतेक खंडांच्या किनाऱ्याशी सागरमग्न खंडभूमी आढळतात. जगातील महासागरांनी व्यापलेल्या एकूण…

कंकर (Kankar)

मऊ किंवा ओबडधोबड (खडबडीत), लांबट वा गोलाकार संग्रंथनी (Concretionary), नलिका व ग्रंथिल-गुठळ्या (Nodular) सारख्या आकाराचे आणि अनियमित पातळ पापुद्रे ते जाड थरांच्या चुनखडीच्या राशीस कंकर म्हणतात. अवसादशास्त्रातील हिंदी भाषेमधून कंकर…

गॅब्रो (Gabbro)

अग्निज कुळ वर्गीकरणाच्या तालिकेतील पातालिक (Plutonic), अल्पसिलिक (Basic), भरडकणी (Coarse grained) या गट प्रकारातील गॅब्रो हा महत्त्वाचा प्रातिनिधिक अग्निज खडक. हा खडक ग्रॅनाइटइतका विपुल नाही, परंतु मध्य महासागर कटकांच्या परिसरात…

ड्रमलिन (Drumlin)

हिमनदीने किंवा हिमानी क्रियेने साचलेल्या डबरीद्वारे निर्माण झालेल्या टेकडीसारख्या वैशिष्ट्यपूर्ण भूरूपाला ड्रमलीन म्हणतात. याचा आकार चहाच्या उपड्या चमचासारखा म्हणजे लंबगोलाकार व एक बाजूला निमुळता झालेला असा असतो. हिमनदीने वाहून आणलेल्या…