अ. ना. ठाकूर

खंडीय उंचवटा (Continental Rise/Apron)

खंडीय सीमाक्षेत्राचा हा संक्रमणाचा (स्थित्यंतराचा) भाग आहे. खंडीय उंचवट्याचा उतार सामान्यपणे ०.५° ते १° इतका कमी असून पृष्ठभाग सर्वसाधारणपणे सपाट असतो. खंडीय अवसाद (गाळ) साचून हा उंचवटा तयार होतो. तो…

क्वेस्टा (Cuesta)

एका बाजूला तीव्र उतार किंवा तुटलेला कडा आणि दुसऱ्या बाजूला मंद वा सौम्य उतार असलेल्या भूरूपाला क्वेस्टा म्हणतात. याला एकनतीय कटक असेही म्हणतात. हे भूरूप विशेषत: विचलित झालेल्या गाळाच्या खडकांच्या…

थुलियम (Thulium)

थुलियम हे आवर्त सारणीतील गट ३ ब मधील विरल मृत्तिका समूहापैकी एक धातुरूप मूलद्रव्य आहे. याची रासायनिक संज्ञा Tm अशी असून अणुक्रमांक ६९ आणि अणुभार १६८·९३४ इतका आहे. थुलियमचे १६९…

थुलियम (Thulium)

थुलियम हे आवर्त सारणीतील गट ३ ब मधील विरल मृत्तिका समूहापैकी एक धातुरूप मूलद्रव्य आहे. याची रासायनिक संज्ञा Tm अशी असून अणुक्रमांक ६९ आणि अणुभार १६८·९३४ इतका आहे. थुलियमचे १६९…

इटर्बियम (Ytterbium)

इटर्बियम हे विरल मृत्तिका गटातील एक धातुरूप मूलद्रव्य आहे. याची रासायनिक संज्ञा Yb असून अणुक्रमांक ७० आणि अणुभार १७३·०४ इतका आहे. इतिहास : जे. सी. जी. मारीन्याक यांना १८७८ साली…

लोहमिश्रके : (Ferroalloys)

पोलाद उद्योगाच्या दृष्टीने आवश्यक असलेली धातुयुक्त कच्च्या मालाची लोहयुक्त मिश्रणे. मिश्र पोलादे बनविताना त्यांच्यात विविध मूलद्रव्ये मिसळणे आवश्यक असते. अशा आवश्यक मूलद्रव्यांचा अथवा मूलद्रव्यांचा उद्‌गम अथवा स्त्रोत म्हणून ही खास…

विद्युत् धातुविज्ञान (Electro Metallurgy )

धातू व त्यांची संयुगे यांच्या संस्करणामध्ये विजेचा उपयोग करणारी धातुविज्ञानाची शाखा, खरे तर प्रक्रिया धातुविज्ञानाची ही उपशाखा आहे. काही धातुवैज्ञानिक क्रिया विद्युत् प्रवाहाच्या विद्युत् रासायनिक परिणामाच्या मदतीने केल्या जातात. या…

अपघर्षण (Abrasion)

पृष्ठभागाची मुख्यत: घर्षणाद्वारे झीज घडवून आणणाऱ्या क्रियेला अपघर्षण म्हणतात. वाळू, रेती, खडकाचा चुरा किंवा इतर डबरयुक्त जलप्रवाह, हिमनदी, वारा, सागरी लाटा यांच्यामुळे अशी झीज होते. वाऱ्यातील रेती, वाळू तसेच हिमनदी…

स्थलवर्णन (Topography)

पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील विविध प्रकारची नैसर्गिक भूमिस्वरूपे, तसेच मानवनिर्मित (कृत्रिम) वैशिष्ट्यपूर्ण बाबी यांचे वर्णन व अभ्यास म्हणजे स्थलवर्णन होय. समुद्रतळावरील भूमिस्वरूपेही यात येतात. शिवाय इतर ग्रह, उपग्रह, लघुग्रह इत्यादी खस्थ पदार्थांच्या…

धातुविज्ञान (Metallurgy)

धातुकांचे संस्करण, धातूंचे प्रगलन, धातूचे तुकडे तापवून किंवा थंड अवस्थेतच त्यांना विविध आकार देणे, धातूंचे जोडकाम करणे, धातूचा रस करून विविध आकारांची ओतिवे तयार करणे, धातूचे चूर्ण करून त्यापासून उपयुक्त…

नेफेलीन (Nepheline)

नेफेलीन हे फेल्स्पॅथॉइड गटातील महत्त्वाचे परंतु विरळच आढळणारे खनिज. पाटण : (1010) स्पष्ट; कठिणता ५.५ – ६.०; वि. गु. २.५५ – २.६६; चमक काचेसारखी; स्पर्श ग्रिजाप्रमाणे; रंगहीन, पांढरा, पिवळा, करडा,…

अंटार्टिका खंडामधील डोलेराइटचे वालुकाश्मातील शिलापट्ट

डोलेराइट (Dolerite)

डोलेराइट हा अल्पसिलिका व मध्यम कणी असलेला सामान्य अग्निज खडक आहे. अमेरिकेत याला डायाबेस म्हणतात. फेलस्पार खनिज गटाच्या प्लॅजिओक्लेज श्रेणीतील - लॅब्रॅडोराइट व पायरॉक्झीन खनिज गटातील ऑजाइट ही यातील प्रमुख…

अँडेसाइट (Andesite)

ज्वालामुखी खडक प्रकारातील लाव्हा थरांनी बनलेला बेसाल्ट खालोखाल विपुल आढळणारा खडक. प्लॅजिओक्लेज खनिज याचा मुख्य घटक असून हॉर्नब्लेंड व कृष्णाभ्रकसुद्धा यात असते. या तिन्ही खनिजांचे बृहत्स्फट (मोठे स्फटिक) आणि घट्ट…

सॅनिडीन (Sanidine)

सॅनिडीन हे फेल्स्पार गटातील एक खनिज असून ऑर्थोक्लेजचा (KAlSi3O8) हा एक प्रकार आहे. याला ज्वालामुखीय ऑर्थोक्लेज असेही म्हणतात. स्वच्छ काचेप्रमाणे भासणारी सॅनिडीनची स्फटिके चपटया वडीसारखी आढळतात. सॅनिडीन हा ग्रीक शब्द असून…

ह्यूलँडाइट (Heulandite)

झिओलाइट गटातील ह्यूलँडाइट हे एक टेक्टोसिलिकेटी (Tectosilicates) खनिजमाला. या अगोदर हे स्वतंत्र कॅल्शियमयुक्त झिओलाइट गटातील खनिज गणले जायचे, परंतु नंतर अनेक खनिजांचा हा समुही गट असल्याचे लक्षात आल्यानंतर, याला मालागट…