इरेटॉस्थेनस (Eratosthenes)

इरेटॉस्थेनस : (इसवीसन पूर्व २७६ – १९४)

इरेटॉस्थेनस यांचा जन्म ग्रीसमधल्या सिरेनी (Cyrene) येथे झाला. प्राथमिक शिक्षण पूर्ण झाल्यावर पुढच्या शिक्षणासाठी ते ॲथेन्स येथे गेले. तिथे त्यांनी झेनो (Zeno), ॲरिस्टोन (Ariston), प्लेटोनिक ॲकेडमीचा प्रमुख आरसेसिलस (Arcesilaus) या सर्वांकडून तत्त्वज्ञानाचे शिक्षण घेतले. शिकत असतानाच त्यांनी प्लेटोच्या तत्त्वज्ञानाच्या गणिती पायाचे विवेचन करणारे प्लेटोनिकॉस (‘Platonikos’) हे आपले पहिले लिखाण केले. इरेटॉस्थेनस हे तरल प्रतिमेचे कवी सुद्धा होते. हरमेस (‘Hermes’) आणि इरिगोने (‘Erigone’) ही दोन दीर्घकाव्ये त्यांनी लिहिली. इसवीसनपूर्व २४५ मध्ये त्यांना अलेक्झेंड्रियाच्या (Alexandria) ग्रंथालयाचे उप-ग्रंथपाल हे पद देण्यात आले. हे पद स्वीकारून वयाच्या ३०व्या वर्षी इरेटॉस्थेनस अलेक्झेंड्रिया इथे स्थायिक झाले. उर्वरित सर्व आयुष्य त्यांनी तिथेच व्यतीत केले. पाचच वर्षात ते अलेक्झेंड्रिया ग्रंथालयाचे प्रमुख ग्रंथपाल बनले. ग्रंथालयाचा विस्तार करण्यासाठी त्यांनी अपार कष्ट घेतले.

पृथ्वीचा परिघ मोजण्यासाठी इरेटॉस्थेनस यांनी वापरलेली पद्धत त्यांच्या गणिती बुद्धिमत्तेची आणि कल्पकतेची साक्ष देते. उन्हाळ्यातल्या सर्वांत मोठ्या दिवशी इजिप्तमधल्या सिएने (Syene) इथे दुपारी एका विहिरीत सूर्याचे प्रतिबिंब थेट पाण्यात दिसते ही माहिती त्यांना कळली. याचा अर्थ त्यावेळी सूर्यकिरण सिएने येथे लंबरूप असतात हे इरेटॉस्थेनस यांनी ओळखले. त्याच दिवशी दुपारी अलेक्झेंड्रिया इथे सूर्यकिरणाचा एका खांबाशी होणारा पतनकोन त्यांनी मोजला. तो पूर्ण वर्तुळाच्या ५० व्या भागाइतका भरला. सूर्यकिरण एकमेकांना समांतर असतात आणि पृथ्वी गोल आहे असे मानून भूमितीचे नियम वापरून किरणांचा अलेक्झेंड्रियातील खांबाशी होणारा कोन आणि सिएने येथील विहीर व अलेक्झेंड्रियातील खांब या दोन ठिकाणांना पृथ्वीमध्याशी जोडणाऱ्या त्रिज्यांमधला कोन हा सारखाच असला पाहिजे हे त्यांनी प्रतिपादित केले. सिएने आणि अलेक्झेंड्रिया यातले अंतर ५,००० स्टेडिया (stadia) होते. पूर्ण वर्तुळाच्या ५०व्या हिश्श्यात परिघावर समावलेले अंतर ५,००० स्टेडिया असेल तर संपूर्ण परीघ ५०×५०००=२५०,००० स्टेडिया असणार असे गणित इरेटॉस्थेनस यांनी मांडले. या गणिताची अचूकता अर्थातच एक स्टेडियम (stadium) म्हणजे किती किलोमीटर या सूत्रावर अवलंबून आहे. या सूत्राबद्दल तज्ज्ञांमध्ये थोडी मतभिन्नता आहे, पण तज्ज्ञांनी सुचवलेला कुठलाही अंदाज मान्य केला तरी इरटॉस्थेनस यांनी मांडलेली किंमत ही आज माहित असलेल्या पृथ्वीच्या परिघाच्या अचूक किंमतीच्या बरीच जवळ जाणारी आहे.

पृथ्वीचा आकार आणि परिघ समजल्यावर इरेटॉस्थेनस यांनी पृथ्वीचा नकाशा बनवण्याचे काम हाती घेतले. अलेक्झेंड्रियाच्या ग्रंथालयात प्रवासवर्णनाची अनेक पुस्तके उपलब्ध होती. त्यातली माहिती एकत्रित करून, पडताळून त्यांनी जिओग्रोफिका (‘Geographika’) या ग्रंथात त्याचे सुसूत्र संकलन केले. या ग्रंथाचे तीन खंड त्यांनी लिहीले. त्यावेळी ज्ञात असलेल्या सर्व भूखंडांचा नकाशा या ग्रंथात दिला होता. हा पृथ्वीचा प्रथम नकाशा मानला जातो. या ग्रंथामुळे इरेटॉस्थेनस यांना भूगोल विषयाचा जनक म्हटले जाते. दुर्दैवाने आज हा ग्रंथ उपलब्ध नाही, परंतु नंतरचे संशोधक आणि इतिहासकार यांच्या ग्रंथातून जिओग्रोफिकाचे अनेक संदर्भ मिळतात.

गणितामध्येही इरेटॉस्थेनसने महत्त्वाचे काम केले. ठराविक संख्येहून लहान असणाऱ्या सर्व अविभाज्य म्हणजे मूळसंख्या शोधण्याची सोपी पद्धत इरेटॉस्थेनसने दिली आहे. त्याला ‘इरेटॉस्थेनसची चाळणीपद्धत’ (Sieve of Eratosthenes) म्हणतात. शालेय अभ्यासक्रमात आजही या पद्धतीचा अंतर्भाव असतो. इरेटॉस्थेनस आणि आर्किमिडीज (Archimedes) हे चांगले मित्र होते. आर्किमिडीजप्रमाणे त्यांनाही वेगवेगळी यंत्रे, उपकरणे बनवायला आवडे. आर्किमिडीजने आपले द मेथड  हे पुस्तक इरेटॉस्थेनसला अर्पण केले आहे. दिलेल्या घनाकार ठोकळ्याच्या दुप्पट घनाकार बनवण्याचा गणिती कूटप्रश्न सोडवण्यासाठी इरेटॉस्थेनस यांनी एक यांत्रिक उपकरण बनवले होते. त्या उपकरणाला त्यांनी मेसोलॅबिओ (mesolabio) असे नाव दिले.

दिनदर्शिका बनवण्याचेही काम इरेटॉस्थेनस यांनी हातात घेतले. लीप वर्षाची तरतूद त्यांनी त्या दिनदर्शिकेत केली हे विशेष. साहित्यविषयक आणि राजकीय अशा महत्त्वाच्या प्रसंगांची काललेखी बनवण्यासाठी त्यांनी या दिनदर्शिकेचा वापर केला. ६७५ ताऱ्यांच्या नोंदी असणारी यादी सुद्धा त्यांनी बनवली.

या बहुआयामी गणितज्ज्ञाने विज्ञानासाठी केलेल्या योगदानाच्या सन्मानार्थ चंद्रावरील एका विवरला आणि चंद्राचा इतिहास ज्या पाच कालखंडात विभागला गेला आहे, त्यातील दुसऱ्या कालखंडाला इरेटॉस्थेनस यांचे नाव दिले गेले आहे.

संदर्भ :

• https://www.famousscientists.org/eratosthenes/
• www-groups.dcs.st-and.ac.uk/history/Biographies/Eratosthenes.html

समीक्षक: विवेक पाटकर