ब्रॅडशॉ, अँथोनी डी. : (१७ जानेवारी, १९२६ – २१ ऑगस्ट, २००८) अँथोनी (टोनी) ब्रॅडशॉ हे पर्यावरण पुनर्प्रस्थापन शास्त्राचे जनक समजले जातात. जिझस महाविद्यालय, केंब्रिज येथून पदवीधर झाल्यावर त्यांनी वेल्स विद्यापीठाच्या अबरीत्स्वीथ येथे संशोधनास सुरुवात केली. त्याच विद्यापीठाच्या बंगोर येथे अध्यापकी केली. नंतर ते लिव्हरपूल विद्यापीठात वनस्पतीशास्त्र विभागात प्राध्यापक व पुढे विभागप्रमुख झाले.
वास्तू-शिल्पकाराचा मुलगा असलेल्या ब्रॅडशॉ यांना लहानपणापासूनच वनस्पतींची आवड होती. वयाच्या तेराव्या वर्षी त्यांनी घरासमोरील चिकणमाती असलेली बाग खणून काढली आणि सुरू होत असलेल्या दुसऱ्या महायुद्धाला मदत म्हणून भाजीपाला वाढवण्यास सुरुवात केली. तेव्हापासूनच नापीक जमीन सुपीक करण्याची कल्पना त्याच्या मनात रुजली असावी.
घराच्या आणि वस्तीच्या परिसरातील वनस्पतींचा, विशेषतः गवत प्रकारांचा अभ्यास करून, त्यानी वनस्पतीमधील उत्क्रांतीवर संशोधन केले. ही उत्क्रांती अल्पकाळातही होऊ शकते हे त्यांनी दाखवून दिले. टेनिस कोर्ट वापरणे बंद झाल्यावर चुन्याच्या पांढऱ्या पट्ट्यांवर उगवणाऱ्या लोलींयम गवताचा प्रकार, अल्युमिनियममिश्रीत रंग विजेच्या खांबावर लावताना भोवताली सांडलेल्या भागात उगवलेली त्याच गवताची जात, अशा दैनंदिन पाहण्यात आलेल्या गोष्टींवर सखोल संशोधन केले. त्यावर आधारित अल्पावधीत होणाऱ्या उत्क्रांतीच्या अभ्यासाचा त्यांनी पाया घातला. खाण परिसरातील जडधातु-मिश्रित मातीवर वाढू शकणाऱ्या वनस्पतींवर त्यांनी संशोधन केले आणि अशा वनस्पतींचे संरक्षक आच्छादन विषारी जमिनीवर वाढवण्याची पद्धत रूढ केली.
या संशोधनाच्या आधाराने ब्रॅडशॉ यानी जड धातूमुळे निकामी झालेल्या जमिनीवर वनस्पती वाढवून विषारी मातीचे स्थिरीकरण करण्याची पद्धत प्रस्थापित केली. प्रथम वेल्समधल्या खाणी, त्यानंतर लिव्हरपूलधील प्रदूषित जमिनी आणि त्यानंतर जगभरातील अनेक ठिकाणी संशोधनावर आधारीत दूषित जमिनीचे पुनर्प्रस्थापन करण्याचे कार्य केले.
साधारणपणे दूषित जमीन उत्पादित करण्यासाठी त्या जमिनीवर चांगल्या मातीचा थर पसरून झाडे लावली जातात. ती पद्धत खर्चिक तर असतेच, शिवाय जेथून चांगली माती आणली जाते, तेथील परिसराची हानी होते. ब्रॅडशॉ यांच्या पद्धतीत सकस माती जागीच निर्माण होण्यावर भर असल्यामुळे ही पद्धत मोठ्या प्रमाणावर, अनेक देशात वापरली गेली. राजस्थानातील झावर येथील जस्त-शिशाच्या मातीवर गवताचे आच्छादन अशाच प्रकारे करण्यात त्यांचे भारतीय सहकारी वैज्ञानिक यशस्वी झाले आहेत.
उत्क्रांतीवरील त्यांच्या संशोधनास इतके महत्त्व प्राप्त झाले की इंग्लंडच्या पर्यावरण एजन्सीने सर्वकालीन महत्त्वाचे शंभर पर्यावरण नेते (इको-हिरो) निवडले, त्यात चार्ल्स डार्विनच्या पाठोपाठ ब्रॅडशॉ यांचे नाव नोंदले गेले.
त्यांना रॉयल सोसायटीची फेलोशिप (F.R.S.) प्राप्त झाली. ते जगप्रसिद्ध ब्रिटीश इकलॉजीकल सोसायटीचे मानद सदस्य आणि अध्यक्ष म्हणून गौरवले गेले.
ब्राड्शा यांनी आपल्या तज्ज्ञतेचा फायदा समाजाला करून दिला. लिव्हरपूलच्या मर्सिसाईडसाठी पहिला ग्राउंडवर्क ट्रस्ट स्थापन करुन, खाडीकाठच्या खाऱ्या वैराण जमिनीचे पुनर्प्रस्थापन, करून त्यावर आंतरराष्ट्रीय उद्यान उत्सव त्यांनी घडवून आणला. तो उत्सव पर्यटकांचे मोठेच आकर्षण ठरले, कारण एकाच क्षेत्रात इंग्लिश, इटालिअन, जपानी, मुगल आणि इतर अनेक पद्धतीचे बगीचे त्यांनी तयार केले होते.
सुधारित पर्यावरणाद्वारे सामाजिक-आर्थिक फायदा मिळवणे शक्य असते हे ब्रॅडशॉ यांनी सिद्ध करून दाखवले. आज ब्रिटनमध्ये पन्नासच्यावर जमीन सुधारणा ट्रस्ट कार्यान्वित आहेत. त्यांनी नॅशनल अर्बन फॉरेस्टरी युनिट, नॅशनल वाईल्डफ्लॉवर सेंटर इ. स्थापन केले, एव्हढेच नव्हे तर अध्यक्ष म्हणून त्यांची धुरा संभाळली. त्यांनी रॉयल सोसायटीत ‘Genetics and the limits to Evolution’ या विषयावर क्रुनिअन व्याख्यान दिले सुप्रसिद्ध सेंट जेम्स उद्यानाचा कायापालट केला. लिव्हरपूल शहराने त्यांचा प्रथम नागरिक म्हणून सन्मान केला.
ब्रॅडशॉ यांनी २५० वर शोधनिबंध प्रसिद्ध केले. विद्यार्थ्यांपैकी एक माईक चाड्विक यांच्याबरोबर लिहिलेले Restoration of Land : Science and Practice हे त्यांचे पुस्तक या विषयातले मार्गदर्शक ठरले आहे.
ब्राड्शा इतरांमध्ये उत्साह निर्माण करणारे, उत्कृष्ट शिक्षक आणि उत्साही सहकारी होते. मुंबई शहरातील आणि शहराबाहेरील परिसरातील पर्यावरण समस्या प्रत्यक्ष भेटीत समजून घेताना मुंबईच्या विज्ञान संस्थेच्या शिक्षक-विद्यार्थ्यांबरोबर शहडच्या मंदिरात बसून चर्चा करणे, तसेच उदयपूरजवळील झावरच्या जस्त-शिशाच्या खाणींना भेट देऊन तेथील परिसर सुधारण्यासाठी संशोधनाच्या दिशा आखून देणे, हे करताना त्यांचा उत्साह आणि क्रियाशीलता वाखाणण्यासारखी होती. मृत्यू येईपर्यंत ते सेंट जेम्स उद्यानात बागायती करण्यात व्यग्र होते.
संदर्भ :
- Fitter, Alistair. ‘ Anthony D. Bradshaw, Obituary’ The Guardian. 10.09.2008.
समीक्षक : चंद्रकांत लट्टू
Discover more from मराठी विश्वकोश
Subscribe to get the latest posts sent to your email.