जिऑइड (Geoid)

भूगोलाभ. ‘पृथ्वीसारखी आकृती असलेलाʼ असा या शब्दाचा अर्थ आहे. मूळ ग्रीक ‘Geoʼ (पृथ्वी) व ‘Oidisʼ (त्यासारखा) या शब्दांवरून ‘जिऑइडʼ ही संज्ञा प्रचारात आली. पृथ्वीची आकृती कशी आहे, ते सांगण्यासाठी तिचा इंग्रजीमध्ये अनेकदा वापर केला जातो. मराठीमध्ये यासाठी ‘भूगोलाभʼ ही संज्ञा प्रचलित आहे.

प्रत्येक बिंदूजवळ गुरुत्वाकर्षणाच्या दिशेशी काटकोन करणारा पृष्ठभाग असलेला, पृथ्वीच्या गोलसदृश आकृतीशी बहुतांशी जुळणारा भूमितीय घनपदार्थ असाही याचा अर्थ आहे. चंद्र-सूर्याचे आकर्षण, वारे, बदलता वायुभार, बदलते तापमान, बदलता जडपणा यांचा परिणाम न झालेला महासागराचा पृष्ठभाग; तसेच जमिनीखालील खडक अगदी सच्छिद्र आणि जलभेद्य असून गुरुत्वाकर्षणाखेरीज इतर कोणतीही प्रेरणा जिच्यावर कार्य करीत नाही अशी त्याखालील जलरेषा (water table) असेल, तर तिचा पृष्ठभाग आणि जिऑइडचा पृष्ठभाग एकच होतील. महासागरांतील पाण्याची सरासरी पातळी भूमिखंडांतून पुढे तशीच पसरत गेली आहे असे मानले, तर त्या पातळीशी जुळणारा काल्पनिक पृष्ठभाग असलेला एक पदार्थ अशी जिऑइडची थोडक्यात कल्पना देता येईल.

समीक्षक : अविनाश पंडित