तगारे, गणेश वासुदेव : ( २५ जुलै १९११ -१९ नोव्हेंबर २००७ ). संस्कृत अणि प्राकृत विषयांचे गाढे अभ्यासक. कऱ्हाड येथे महाराष्ट्र माध्यमिक विद्यालयात शिक्षक म्हणून कार्यरत असताना विद्यावाचस्पती ह्या पदवीसाठी ते पुण्यातील डेक्कन विश्वविद्यालयामधे काम करत होते. नोकरी सांभाळून सतत अभ्यासासाठी पुणे-कऱ्हाड-पुणे असा प्रवास करु शकत नव्हते म्हणून ते भोर संस्थानात शिक्षक म्हणून रुजू झाले. भोर संस्थानाच्या प्रमुखांनी त्यांना पुढील शिक्षणासाठी महत्त्वाचे सहाय्य केले आणि पाठिंबा दिला. तगारे यांनी Historical grammar of Apabhraṁśa हा विषय घेऊन, प्रा. सु.म.कत्रे यांच्या मार्गदर्शनाखाली १९४६ मध्ये विद्यावाचस्पती पदवी प्राप्त केली. पुढे हाच ग्रंथ प्रकाशित करण्यासाठी भोर संस्थानाने आर्थिक सहाय्य दिले. डेक्कन एज्युकेशन सोसायटीनेही उर्वरीत सहाय्यासाठी पुढाकार घेतला ; ज्यामुळे प्रबंध प्रकाशित झाला. प्रबंधामधे प्रामुख्याने अपभ्रंश या संज्ञेचा अभ्यास, त्याचा अर्थ आणि अपभ्रंशभाषेची वैशिष्ट्ये आहेत. संस्कृत आणि प्राकृतभाषेतील संदर्भ दिलेले आहेत. साधारण इ. सनाच्या ५ व्या शतकापासून ते इ.स.१२०० पर्यन्तचा काळ येथे स्वीकारला आहे. Morphology या संज्ञेचा ऐतिहासिक दृष्टीने त्यांनी अभ्यास केला आहे. ग. वा. तगारे यांनी निवृत्तीपर्यंत भोर संस्थानाच्या संस्थेमध्ये प्रमुख अध्यापक म्हणुन काम पाहिले. त्यांच्या ह्या प्रदीर्घ कार्यकालात तगारेंनी अनेक प्रकल्प हाती घेतले. त्यांची विभागणी प्रामुख्याने भाषांतर आणि स्वतंत्रपणे लिहिलेले ग्रंथ अशी करता येईल. तगारेंचे मराठीप्रमाणेच इंग्रजी भाषेवरही प्रभुत्व होते. त्यामध्ये एकुण सहा पुराणांचे इंग्रजी भाषेत भाषांतर आणि तीन स्वतंत्र पुस्तके यांचा समावेश होतो.
ग. वा. तगारे यांची साहित्य संपदा : Historical Grammar of Apabhrṁśa (१९४८), Bhāgavata purāṇa, Translation in English and Annotation (१९७६-१९७८) , Nārada purāṇa, Translation in English and Annotation (१९८०-१९८२), पाली साहित्याचा अभ्यास (१९८०), करवीरमहात्म्य (१९८०), Kūrmapurāṇa ,Translation in English and Annotation (१९८०-१९८२), Brahmāṇḍapurāṇa, Translation in English and Annotation (१९८३-१९८४), स्पन्दकारिका (१९८४), प्रवचनसार (१९८४),Vāyupurāṇa, Translation in English and Annotation (१९८७-१९८८), प्राकृत साहित्याचा इतिहास (१९८७), शिवसूत्र (भाषांतर,१९९५), Skandapurāṇa, Translation in English and Annotation (१९९५-२००२) इत्यादी.
सहा पुराणांमधे भागवतमहापुराण, नारदमहापुराण, स्कन्दमहापुराण, कूर्ममहापुराण, ब्रह्माण्डमहापुराण आणि वायुमहापुराण यांचा समावेश होतो. हे भाषांतर प्राचीन भारतीय परंपरा आणि पुराण साहित्य या प्रकल्पांतर्गत केले. ह्या प्रकल्पास Unisco या आंतरराष्ट्रीय संस्थेने अर्थसहाय्य देऊ केले होते व मोतीलाल बनारसीदास या प्रकाशनाने हे भाषांतर प्रकाशित केले. ग. वा. तगारेंच्या अभ्यासपूर्ण टीपांसह हे ग्रंथ समृद्ध बनले आहेत. भाषांतर करताना तगारेंनी नेहमी पारंपारिक अर्थाला प्राधान्य दिले आहे. पण त्याचवेळी बऱ्याच ठिकाणी उपलब्ध आवृत्तींचा ऊहापोह केला आहे. त्या आवृत्तींच्या मर्यादा आणि चिकित्सक आवृत्तींची गरज याविषयी वारंवार भाष्य केले आहे. काही ठिकाणी पाठनिश्चिती करण्यासंदर्भात चर्चाही केली आहे. तांत्रिक तत्त्वज्ञान आणि पौराणिक संदर्भावरील त्यांच्या टीपा आणि प्रस्तावना या अत्यंत अभ्यासपूर्ण आहेत.
शैवदर्शन हा त्यांचा शैवतत्त्वज्ञानाच्या परंपरेतील ग्रंथ शैवतत्त्वज्ञानाच्या प्रमुख आणि मुलभूत संकल्पना स्पष्ट करणारा आहे. पाशुपत परंपरा ते काश्मिरी शैवपरंपरा अशा विविध तांत्रिक परंपरांचे वर्णन केले आहे. सिद्धांत शैवमत तसेच वीरशैवमत या सर्वांची विस्तारपूर्वक माहिती या ठिकाणी दिली आहे. भौगोलिक ठिकाणे, त्या परंपरेतील तत्त्वे अशा विविध गोष्टींवर प्रकाश टाकला आहे. मराठीमधे उपलब्ध असलेले हे अत्यंत दुर्मीळ पुस्तक आहे. तगारेंनी शिव ह्या संकल्पनेच्या विविध ऐतिहासिक कंगोऱ्यांविषयी सविस्तर चर्चा केली आहे. अत्यंत सोप्या भाषेत विषय मांडला आहे. हे पुस्तक मराठीमधे उपलब्ध असल्यामुळे मराठी वाचकाला एक अभ्यासपूर्ण पुस्तक वाचण्याची संधी उपलब्ध झाली आहे.
पाली भाषेचा इतिहास सांगणारे पाली साहित्याचा इतिहास हे त्यांचे पुस्तक महत्त्वाचे आहे. बौद्धतत्त्वज्ञान विषयक साहित्य हा पाली भाषेचा मुख्य आकर्षण बिंदू ठरतो. पाली शब्दाचा अर्थ, त्याची व्युत्पत्ती, त्रिपिटकाबद्दल माहिती, आणि पाली आगमविषयक इतिहास असे बरेच मुद्दे या पुस्तकात थोडक्यात चर्चिले आहेत. वंशसाहित्य, काव्य, शास्त्रीय साहित्य या विषयी चर्चा केली आहे. प्राकृत साहित्याचा इतिहास हे मराठीतील प्राकृतभाषा इतिहासाचे पहिले पुस्तक आहे. हे पुस्तक दोन विभागात असून यामध्ये अर्धमागधी, जैन शौरसेनी, महाराष्ट्री शौरसेनी यासह मागधी पैशाची, चुलिका पैशाची याबद्दल चर्चा आढळते. यापैकी प्राकृत साहित्याच्या संदर्भात महाराष्ट्री प्राकृत महत्त्वाची ठरते. या पुस्तकाचे वैशिष्ट्य म्हणजे ह्यामधे अपभ्रंश भाषेचा इतिहास अत्यंत उत्तमरीत्या प्रस्तुत केला आहे.
तगारे यांनी शैवतत्त्वज्ञानविषयक शिवसूत्र या ग्रंथांचे मराठीत भाषांतर केले. त्यात प्रथम शब्दशः अर्थ दिला असून नंतर संपूर्ण अर्थ स्पष्ट केला आहे. विस्तृत टीपांमधे टीकाकारांच्या मतांची चर्चा केली आहे. शिवसूत्राच्या प्रस्तावनेमध्ये तगारेंनी शिवसूत्र व संत ज्ञानेश्वररचित अमृतानुभाव यांचा संबंध स्पष्ट केला आहे. उपलब्ध शिवसूत्राच्या आवृत्तीमधे तीन प्रकरणे सापडतात पण तगारेंच्या मते अजून एक प्रकरण असण्याची शक्यता असून त्यासाठी शिवसूत्रग्रंथावर संशोधन होणे आवश्यक आहे. भाषांतरासह टीकाकारांच्या मतांची चर्चा असणारे हे मराठीमधील शैवतत्त्वज्ञानविषयक महत्त्वाचे पुस्तक आहे. त्याचबरोबर स्पन्दकारिका आणि प्रवचनसार ह्या ग्रंथांचेही त्यांनी भाषांतर केले. स्पन्दकारिकांचे प्रथमच मराठीत भाषांतर झाले. हा ग्रंथ काश्मिरी तंत्रविचारधारा प्रकट करतो. प्रवचनसार ह्या ग्रंथामधे ब्राह्मण तत्त्वज्ञान व जैनतत्त्वज्ञानविषयक चर्चा केलेली दिसून येते. जैनधर्मातील तीर्थंकर संकल्पना ही तगारेंच्या मते ब्राह्मणधर्मातील ईश्वर या संकल्पनेशी मिळतीजुळती आहे.
करवीर महात्म्य ह्या कोल्हापुरच्या महालक्ष्मीच्या महात्म्याचे वर्णन करणाऱ्या ग्रंथाची चिकित्सक आवृत्ती त्यांनी तयार केली आहे. याचबरोबर पाच स्वतंत्र ग्रंथांची निर्मिती आणि इंग्रजीमध्ये तीन स्वतंत्र ग्रंथांची निर्मिती त्यांनी केली आहे. मराठीमधे लिहिलेली त्यांची दोन पुस्तके अप्रकाशित राहिली आहेत, ती म्हणजे आर्यभाषा आणि मराठी व प्रत्यभिज्ञादर्शन. इंग्रजीमध्ये लिहिलेली तीनही स्वतंत्रपुस्तके, Pratyabhijñā Philosopers, Śaivisam and Brahmavāda Vallabhācārya अप्रकाशित राहिली आहेत.
ग. वा. तगारे यांनी संस्कृत व प्राकृत सहित्यासाठी महान योगदान दिले आहे. अत्यंत सहज भाषेमधे अभ्यासपूर्ण आणि सामान्य लोकांना समजेल असे लिखाण हे अभ्यसकांना प्रेरणा देणारे आणि वाचकांना आनंद देणारे आहे.
संदर्भ : क्षेत्र संशोधन
समीक्षक : ग.उ. थिटे
