मानवी शरीराची होणारी वाढ, वयानुरूप बदलणारे शरीराचे आकारमान यांच्या अभ्यासास मानवशास्त्रात वेगळे परिमाण प्राप्त झाले आहे. यासाठी जिवंत माणसाची, मृत शरीराची 
अथवा सांगाड्याची शास्त्रीय पद्धतीने घेतलेली मोजमापे म्हणजे ‘मानवमिती’. ही एक अभ्यास पद्धती असून ते एक तंत्र आहे. निरनिराळ्या शरीरावयवांची शास्त्रशुद्ध मोजमापे व निरीक्षणे करण्याच्या पद्धतशीर तंत्राला मानवमिती म्हणतात. मानवमिती हे शास्त्र नसून हा एक तंत्रपद्धतीचा समुच्चय आहे. मोजमापांच्या व निरीक्षणांच्या संख्येचा आवाका ज्या त्या संशोधनाच्या किंवा अभ्यासाच्या प्रश्नावर अवलंबून असतो. त्यामुळे त्यासंबंधीचे नियम, वर्गीकरण, मोजमापे व निर्देशांक हे सर्व सांकेतिक आहेत. उद्दिष्ट गाठण्याचे मानवमिती हे साध्य नसून साधन आहे. प्रयोगशाळेमध्ये प्रत्यक्ष काम करून व क्षेत्राभ्यासाद्वारे या तंत्रावर प्रभुत्व मिळविता येते. या तंत्रामध्ये मोजण्याच्या कृतीवर भर दिला असला, तरी सोयीच्या दृष्टीने विज्ञानाचा भाग व निरीक्षणात्मक भाग यांचाही अंतर्भाव केला जातो. मानवमितीचे वर्गीकरण पुढीलप्रमाणे केले जाते :
याशिवाय शरीर, शरीरावलोकन, मस्तकविज्ञान, मस्तकावलोकन, अस्थिविज्ञान व अस्थिअवलोकन यांचाही अंतर्भाव यामध्ये केला जातो. मानवमितीचे प्रामुख्याने दोन भाग पडतात. एक, ज्या वेळी ही मोजमापे जिवंत माणसाच्या शरीरावर घेतली जातात, त्या वेळी त्याला ‘देहमिती’ (सोमॅटोमेट्री) असे म्हणतात. दोन, ज्या वेळी ही मोजमापे सांगाड्यांवर अथवा अस्थिंवर घेतली जातात, तेव्हा त्या शाखेला ‘अस्थिमिती’ (ऑस्टिओमेट्री) असे म्हणतात. ज्या वेळी ही मोजमापे मेंदूच्या संबंधित अथवा डोक्यावरची असतात, तेव्हा त्याला ‘सिफालोमेट्री’ असे म्हणतात; तर ज्या वेळी कवटीवर असतात, त्या वेळी त्याला ‘क्रेनिओमेट्री’ असे म्हणतात.
इतर अनेक तंत्रांप्रमाणे मानवमितीचा वापर करताना पुढील अटी वा नियम पाळावे लागतात : (१) मोजमापांची समर्पकता व त्यांना मिळणारा वाव यांचा काटेकोरपणे विचार, (२) कार्यपद्धती व मार्गक्रमण यांच्यात अचूकपणा असणे आणि (३) वापरण्यात येणाऱ्या उपकरणांची अचूकता. देहमिती आणि अस्थिमिती यांसाठी अंदाजे २५ प्रकारची साधने आहेत. या तंत्राच्या वापरासाठी प्रयोगशाळेतील ज्या उपकरणांची मदत घ्यावी लागते, त्यांतील मानवमितीचा स्तंभ, लहान सरकता कंपास, मोठा सरकता कंपास, अस्तिमापनाची फळी, चौकोनी कवटीधारक, मॉलीसनचा त्रिकोणी कवटीधारक, मोजपट्टा, कोनमापक, तालुमापक वगैरे काही उपकरणे प्रमुख आहेत. विवध आकाराचे, सरकते, गोलाकार भाग मोजण्यासाठी पसरणारे कॅलिपर, उंचीसाठी अँथ्रोपोमीटर रॉड, वजनकाटा, टेप इत्यादींचा सामावेश होतो. खालच्या जबड्याच्या मोजमापासाठी मँडीब्युलोमीटर अशी असंख्य साधने आहेत. आजकाल इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीची आणि मापांची नोंद आकड्यांमध्ये पाहायला मिळणारे कॅलिपर्ससुद्धा उपलब्ध आहेत. शिवाय त्याला प्रिंटर जोडून त्याची नोंद कागदावरही करता येते. अशा प्रकारची साधने दातावरती मोजमापे घेताना विशेष उपयुक्त ठरतात. या साहित्याची रचना किंवा त्याच्यावर कशा प्रकारे मोजमाप केले जाते यासंबंधीचे सर्वसामान्य नियम खालीलप्रमाणे आहेत.
स्वच्छ व भरपूर उजेड असलेल्या प्रयोगशाळेमध्ये सर्व उपकरणे अतिशय स्वच्छ आणि बिनचूक करून घेतल्यावर त्यांचा अचूकपणा शाबीत करावा लागतो. नंतर मोजमापे शक्यतो
उघड्या शरीरावर अगर अगदी कमीतकमी पातळ कपडे अंगावर असताना डाव्या अंगावरच घ्यावीत आणि शरीराला इजा होईल अशा रीतीने उपकरणे वापरू नयेत. जरुरीचे निर्देशबिंदू प्रथमतः काटेकोरपणे निश्चित करून ते शरीरावरच नमूद करावेत. मोजमाप घेताना एक सुसूत्र पद्धती हवी. मोजमापे घेण्यासाठी निश्चित आणि स्थिर बिंदू म्हणजे लँडमार्क्स हवेत आणि या बिंदूंनुसार मापे घ्यावीत. त्यामुळे कोणाही अभ्यासकाने केव्हाही आणि कोठेही हे काम केले, तरी त्यात सुसूत्रता राहते. देहमितीसाठी जेव्हा मोजमापे घ्यायची असतात, तेव्हा एकाच वयाची मुले, मुली अथवा स्त्री-पुरुष घेऊन त्यांची मोजमापे घेऊन वाढीचा एकत्रित अभ्यास केला जातो. काही वेळेला एकाच वेळी जन्मलेल्या मुलांची निवड करून दर महिन्याने अथवा दोन-चार-सहा महिन्यांच्या अंतराने ठराविक मोजमापे घेऊन त्याच मुलांचा सविस्तर अभ्यास केला जातो. अनेक वर्षांच्या अभ्यासानंतर वाढीचे निष्कर्ष काढले जातात. अस्थिमितीसाठी ज्या वेळी अस्थी अभ्यासल्या जातात, त्या वेळी अशाच प्रकारची काळजी आणि नियम पाळले जातात; मात्र जर अस्थी या पुरातत्त्वीय उत्खननातून मिळालेल्या आणि प्राचीन असतील, तर त्यावरील लँडमार्क्स नक्की करून मोजमापे घेणे अवघड आणि कौशल्याचे काम असते. या सर्व बाबींची माहिती घेतल्यावर, शरीररचना नक्की माहित झाल्यावर, शरीरातील अथवा अस्थींवरील स्थिर बिंदुंच्या साहाय्याने मानवशास्त्रीय साधनाने प्रत्यक्ष मोजमापे घेतली जातात. या ठिकाणी प्रत्यक्ष मोजमापे कोणती आणि त्यामागील तंत्र कसे असते, हे पाहण्याची फारशी गरज नाही; कारण हे काम पूर्णपणे मानवशास्त्रीय स्वरूपाचे तंत्र आहे.
अस्थिमितीसाठी वापरण्यात येणाऱ्या अस्थी या विद्यार्थ्यांना प्रयोगासाठी आणि अनुभव देण्यासाठी उपयुक्त असतात; परंतु बऱ्याच वेळा मिळणाऱ्या अस्थी या खून, आत्महत्या अथवा काही अपघातामुळे मृत्यू झालेल्या व्यक्तीच्या असतात. अस्थी विज्ञान म्हणजे ‘ओस्टीऑलॉजी’ आणि अस्थिमितीच्या अभ्यासाद्वारे या अस्थी कोणत्या व्यक्तीच्या, म्हणजे स्त्री अथवा पुरुष, त्याचे वय काय, त्याचा मृत्यू नक्की कशामुळे झाला असावा आणि केव्हा झाला असावा, हे सर्व समजू शकते. त्यामुळे या विज्ञानाचा प्रयोग न्यायवैद्यक विषयासाठी होऊ शकतो. कित्येक वेळा अस्थी या प्रागैतिहासिक काळातील अथवा पुरातत्त्वीय स्वरूपाच्या अभ्यासाच्या असतात. तेव्हा त्यांची स्थिती फारशी चांगली नसते. अशा वेळी त्याची मोजमापे मानवाच्या शरीररचनेचा तसेच त्या व्यक्तीचे वय, लिंग, आकार, मृत्यूचे कारण समजण्यास मदत होते. या वेळी मोजमापात व ऋतुमानातील हवाबदलामुळे फरक होत असल्यास त्याची नोंद करून फार वयस्कर, आजारी, पंगू या व्यक्तींची मोजमापे शक्यतो टाळावीत; परंतु संशोधनाच्या विषयानुरूप त्यांची निवड करणे वा न करणे ठरवावे.
मानवमितीच्या तंत्राचा वापर आणि उपयोग फार पूर्वीपासून केला जात होता. त्याची सुरुवात ग्रीक, ईजिप्शियनांच्या काळात झाली. भारतीय परंपरेतही सुश्रुत आणि चरक संहितेतील प्रमाणशरीर कल्पना, वराहमिहिर यांची स्वअंगुली प्रमाणाम् अथवा कामसूत्रातील स्त्री-पुरुषांचे जननेंद्रियानुसार केलेले वर्गीकरण हे मानवमिती संबंधितच आहेत. या तंत्राची शास्त्रशुद्ध सुरुवात योहान फ्रीड्रिख ब्लूमेनबाख (इ. स. १७५२ – इ. स. १८४०) यांनी केली. त्यांनी मस्तकविज्ञानाचा पाया घातला. स्वतः जमविलेल्या कवट्यांचा शास्त्रशुद्ध पद्धतीने अभ्यास करून त्यांनी मानवजातीचे वर्गीकरण कॉकेशियन, मंगोलियन, इथिओपियन, अमेरिकन व मलेयन या पाच मानवजातींत केले. या प्रकारांवरून पुढे पीटर काम्पर यांनी (इ. स. १७२२ – इ. स. १७८९) चेहेऱ्याची जडणघडण व चेहेऱ्याचे प्रवर्धन यांवर प्रकाश टाकला. चार्ल्स व्हाईट यांनीही त्याच सुमारास लांब हाडांच्या मोजमापाचे तंत्र सुधारून चिंपँझी, निग्रो व यूरोपियनांच्या लांब हाडांवर विशेषतः हातांच्या हाडांवर संशोधन केले.
सुरुवातीच्या काळात पॉल ब्रोका (इ. स. १८२४ – इ. स. १८८०) यांनी मानवमितीचा शास्त्रशुद्ध पाया घातला. पॉल, विल्यम हेन्री क्लौवर व विल्यम टर्नर यांनी ब्लूमेनबाख यांच्या पायाभूत अभ्यासामध्ये अधिक प्रगती केली. मस्तकविज्ञान व मस्तकमापन यांवर पॉल यांनी इ. स. १८७५ मध्ये एक सूचनात्मक निबंध लिहिला. त्याचप्रमाणे कोणत्या मोजमापांचा उपयोग करावा, कोणते निर्देशबिंदू वापरावेत यांच्या व्याख्या तयार करून मोजमापासाठी कोणती उपकरणे वापरावीत हेही दाखवून दिले. पॉल यांनी विविध मोजमापे घेण्यासाठी निश्चित स्थिर बिंदू म्हणजेच लँडमार्क्स ठरविले होते. फ्रान्स, स्पेन, बेल्जियम, इटली अशा विविध देशांत या पद्धतीचा वापर वाढत गेला. याप्रमाणेच टर्नर यांनी इंग्लंडमध्ये या पद्धतीवर विशेष काम केले. त्यांनी सुचविलेल्या पद्धतींचा वापर विशेषकरून फ्रान्स, बेल्जियम, स्पेन व इटली या देशांत केला जातो. त्याच्या पद्धतीमध्ये किरकोळ फेरफार करून क्लौवर व टर्नर यांनी त्यांचा उपयोग इंग्लंडमध्ये केला. क्लौवर यांनी एका टोकाचा हात वक्र व दुसऱ्या टोकाला सरळ हात असणारा एक कंपास तयार केला. त्याला ‘क्लौवरचा कंपास’ असे म्हणतात.
इसवी सन १८७० पर्यंत ब्रोका यांची पद्धत जगन्मान्य होती; परंतु इ. स. १८७४ मध्ये येरिंग यांनी पॉल यांच्या पद्धतीतील कमकुवतपणा दाखवून दिला व मानवमितीचे तंत्र दर्जेदार करण्याचेही सुचविले. त्याला अनुसरून म्यूनिच (इ. स. १८७७) व बर्लिन (इ. स. १८८०) येथे मस्तकमापन तंत्रविषयक परिषदा भरविल्या गेल्या. कोलमान व रांके यांनी मस्तकमापन तंत्रविषयक तयार केलेले आराखडे फ्रँकफ्रुट येथे इ. स. १८८२ मध्ये भरलेल्या ‘जनरल काँग्रेस ऑफ दी जर्मन अँथ्रोपोलॉजिकल सोसायटी’च्या तेराव्या अधिवेशनात संमत झाले. यामध्ये सुचविलेली अनेक मोजमापे जरी ब्रोका यांनी सुचविल्याप्रमाणे असली, तरी त्याच्या व्याख्यांमध्ये मूलभूत बदल सुचविले होते. त्याच सुमारास पॉल तोपीनार या ब्रोका यांच्या सहाध्यायाने मानवमितीच्या मोजमापांची एक नवीनच जंत्री सुचविली. त्यामुळे जर्मन व फ्रेंच असे दोन विचारप्रवाह निर्माण झाले. तसेच देशोदेशींचे मानवशास्त्रज्ञ मानवमितीचा वापर करताना स्वतःचे असे वेगळे तंत्र सुचवीत होते. परिणामतः त्यातील एकवाक्यता नष्ट होत असे. ‘इंटरनॅशनल काँग्रेस ऑफ प्रिहिस्टॉरिक अँथ्रोपोलॉजी अँड आर्किआलॉजी’च्या मॉस्को येथे इ. स. १८९२ मध्ये भरलेल्या बाराव्या अधिवेशनात यासंबंधी प्रयत्न झाला; परंतु या प्रयत्नात काहीच निष्पन्न झाले नाही. शेवटी इ. स. १९०६ मध्ये ‘इंटरनॅशनल काँग्रेस ऑफ प्रिहिस्टॉरिक अँथ्रोपोलॉजी अँड आर्किआलॉजी’च्या मोनॅको येथे भरलेल्या तेराव्या अधिवेशनात मस्तकमापनतंत्रावर एकवाक्यता झाली. त्याला ‘इंटरनॅशनल ॲग्रिमेंट ऑन क्रेनिओमेट्री’ असे म्हणतात. तसेच इ. स. १९१२ मध्ये जर्मन परिषदेने इंटरनॅशनल ॲग्रिमेंट फॉर युनिफिकेशन ऑफ मेझरमेंट्स ऑन दी लिव्हींग सब्जेक्ट्सला मान्यता दिली. या ठरावामुळे गोंधळाची परिस्थिती खूपच निवळली. या दोन्ही करारांचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे.
इसवी सन १९३२ मध्ये भविष्यकाळातील प्रगतीचा आढावा घेण्यासाठी लंडन येथे २० देशांतील प्रतिनिधींची आंतरराष्ट्रीय समिती स्थापन केली गेली. तिचा उद्देश मानवशास्त्रीय
मानवमितीच्या तंत्रामध्ये एकसूत्रता आणणे हा होता. विविध शात्राज्ञांनी त्याच्यामध्ये वेळो वेळी दुरुस्त्या सुचविल्या, फरक केले. यांच्यामध्ये अलेस हॉर्डलिका यांचाही उल्लेख करावा लागेल. यानंतर इ. स. १९३८ मध्ये ‘अमेरिकन असोसिएशन ऑफ फिजिकल अँन्थ्रोपोलॉजिस्ट्स’ या संस्थेने मानवमितीचे सर्व नियम आणि संकेत ठरविले. रुडॉल्फ मार्टिन यांनी केवळ याच विषयावर अधिक अभ्यास केलेले पुस्तक लिहिले. यामध्ये एकूण शंभरावर अधिक मोजमापे मानवी देहावर आणि त्यापेक्षा कितीतरी अधिक मानवी सांगाड्यांवर कशी घ्यावीत हे दाखविले आहे. त्यांनी मोजमापासाठी काही साहित्यही तयार केले. माँटेग्यू यांनीही ‘अँथ्रोपोमेट्री’ या विषयावर स्वतंत्र पुस्तक लिहिले. अशा प्रकारच्या आंतरराष्ट्रीय प्रयत्नांबरोबरच देशोदेशींच्या मानवमितीच्या तंत्राच्या एकसूत्रीकरणासाठी शास्त्रज्ञ प्रयत्नशील होते. त्या दृष्टीने मार्टिन यांचे प्रयत्न स्तुत्य आहेत. त्याशिवाय आलेश हर्ड्‌लिचका (इ. स. १९३९), चार्ल्स डॅव्हेनपोर्ट (इ. स. १९२७) इत्यादींच्या ग्रंथांत उपयुक्त माहिती मिळते. सद्यस्थितीत उपकरणांच्या संख्येत वेळो वेळी भर पडत असून सुलभता व अचूकतेची कसोटी लावली जाते.
रुडॉल्फ मार्टिन यांनी जिवंत माणसाच्या शरीरावर एकूण १२० मोजमापे सुचविली, तर जॉन कोम्राज यांनी त्यातील ६९ मोजमापांना अधिक महत्त्व दिले. या १२० मोजमापांच्या साहाय्याने वेगवेगळे निर्देशांकही तयार करता येतात. अशाच प्रकारे मानवी सांगाड्यांवर आणि अस्थींवर मोजमापे घेता येतात. ही सर्व मोजमापे एका-एका अस्थींवर विविध प्रकारे घेता येत असल्यामुळे त्याची संख्या कित्येक शेकड्यांत जाते. मार्टिन यांनीच अस्थींवर एकूण ८१३ मोजमापे नक्की केली आहेत. त्यांपैकी एकूण २८२ मोजमापे केवळ डोक्याची कवटी आणि चेहऱ्याच्या हाडांवरची आहेत. अस्थींवर मोजमापे घेण्यापूर्वी अभ्यासकाला मानवी हाडांची म्हणजेच हाडांची रचना, इतरांबारोबारील जुळणी, त्यावरील स्थिर बिंदू, यांची माहिती असावीच लागते; कारण अस्थीविज्ञान अथवा शरीरशास्त्र म्हणजेच ‘ॲनाटॉमी’ माहित झाल्यावर त्याची मोजमापे घेणे ही तांत्रिक बाजू सांभाळणे फारसे अवघड नसते. या ठिकाणी मानवशास्त्रीय अभ्यास हा वैद्यकशास्त्राच्या जवळ जातो. वैद्यकशास्त्रात त्याचा उपयोग आजाराचे निदान, चिकित्सा आणि त्यावरील उपायासाठी होतो; तर मानवशास्त्रज्ञ उपलब्ध अस्थी मानवी आहेत का? येथपासून त्याच्या मृत्यूचे कारण, त्या व्यक्तीचे लिंग, वय, आजार आणि त्याचे मानवी समूहातले वर्गीकरण करण्यापर्यंत सर्व बाजू सांभाळतो. ‘देहमिती’ (‘सोमॅटोमेट्री’)पेक्षा अस्थीमिती (‘ऑस्टिओमेट्री’)चा फायदा असा होतो की, हा अभ्यास प्रयोगशाळेत करणे शक्य होते. त्याप्रमाणेच कोणतेही हाड कसेही, कोणत्याही प्रकारे हलविणे शक्य होते. माणसाची कवटी कशाही प्रकारे फिरवून, उलटी करून त्यावरही मोजमापे घेता येतात. हे सर्व जिवंत शरीरावर करताना मर्यादा येतात.
भौतिकी मानवशास्त्रामध्ये मानवी जीवनाचा जीववैज्ञानिक दृष्टिकोन अभिप्रेत आहे. त्यानुसार मानवाचा उगम, विकास, उत्क्रांती व मानवामानवांतील साधर्म्य व वैधर्म्य इत्यादी प्रकारच्या अभ्यासावर भर दिला जातो. अलीकडे मानवी शरीराची वाढ व निरनिराळ्या लोकगटांतील त्या वाढीची प्रगती यांचाही अंतर्भाव या शास्त्रामध्ये केला जातो. शरीराच्या वाढीवर सभोवतालच्या परिस्थितीच्या व पोषणद्रव्यांच्या परिणामांचे मूल्यमापन करणेही आवश्यक असते. संरक्षणक्षेत्राशी निगडित असणाऱ्या साधनसामग्रीचे उत्पादन करण्याच्या दृष्टीने, तसेच कारखान्यात लागणाऱ्या व तयार होणाऱ्या काही साधनांच्या उत्पादनाच्या दृष्टीने वस्तूंच्या दर्जाप्रमाणे परिमाणे तयार करावी लागतात. तसेच लाकडी वस्तू, कपडे, विमान बांधणी इत्यादींचे आराखडे निरनिराळ्या प्रांतातील, समाजातील मानवी शरीरांना सोयीस्कर होतील अशा प्रकारे तयार करावे लागतात. अवकाश वाहने व अवकाशयात्रींचा पोषाख, इतर उपकरणे इत्यादींबाबत काटेकोरपणा अत्यावश्यक असतो. या व अशाच प्रकारच्या सर्व गोष्टींसाठी मानवमितीच्या तंत्राचा वापर मोठ्या प्रमाणावर केला जातो.
विवध नामांकित शास्त्रज्ञांनी मानवमितीचा पाया घातल्यावर पहिल्या महायुद्धाच्या काळात सैन्यदलातील विविध मानवी गटांना योग्य साहित्य, सुविधा पुरविण्यासाठी या तंत्राचा वापर वाढला. भारतामध्ये मानवमितीचा वापर सर हर्बर्ट रिस्ले, बी. एस. गुहा, इरावती कर्वे, मुजुमदार यांनी करून या क्षेत्राला नवी दिशा देण्याचा प्रयत्न केला.
मानवमिती आणि विविधता : मानवमितीचा उपयोग मानवी विविधता किंवा विशिष्ट मानवीसमूह आणि गटाची लक्षणे अभ्यासण्यासाठी होतो. तसेच मानवाच्या वाढीचा अभ्यास करण्यासाठी, वयानुरूप होणारी शारीरिक वाढ अभ्यासण्यासाठी मानवमितीचा उपयोग होतो. वाढीवर होणारा पर्यावरण, आहार यांचा परिणाम, त्याचा आनुवंशिकतेशी असलेला संबंध आणि त्यानुसार होणारा मानवी शरीराच्या मोजमापातील फरक, हा मानवमितीद्वारे वारंवार पडताळून पहिला जातो. मानवाचा आहार, त्याचे पोषण मूल्य यांचा संबंध मानवी शरीराच्या मोजमापावर दिसून येतो. आदिवासी, ग्रामीण आणि शहरी भागातील लोकांचा आहार, त्याचे पोषण मूल्य आणि कुपोषण यांचा आर्थिक, शैक्षणिक जीवनाशी असलेला संबंध मानवमितीद्वारे अभ्यासता येतो. शरीराचा आकार आणि आकारमान कसे आहे, त्यातील अस्थी आणि मांस किंवा स्नायू यांचे प्रमाण आणि त्या तुलनेत जमा झालेली चरबी यांचे गुणोत्तर मानवमितीने काढता येतेच; शिवाय व्यक्ती कोणत्या प्रकारचे कार्य करते आणि त्यामुळे किती उर्जा खर्ची पडते याचाही अभ्यास करता येतो.
‘अँथ्रोपोमेट्री ऑफ स्पोर्ट्स मॅन’ ही एक महत्त्वपूर्ण प्रणाली असून कोणत्या प्रकारच्या खेळामध्ये शरीराचे कोणते अवयव कशा प्रकारे वापरले जातात हे या प्रणालीद्वारे अभ्यासले जातात. या अभ्यासातून अवयवाच्या वाढीसाठी आणि परिणामकारक हालचालीसाठी कसा व्यायाम देता येईल, हे ठरविण्यासाठी आणि त्याचा परिणाम पाहण्यासाठी मानवमितीचा वापर होतो. व्हॉलीबॉल, बास्केटबॉल, ॲथलॅटिक्स यांसारख्या खेळांबरोबरच शरीर सौष्ठव स्पर्धेत उतरणाऱ्या खेळाडूंसाठी मानवमिती उपयुक्त ठरते. याप्रमाणेच मानवमितीचा उपयोग वैद्यकीय उपचारपद्धतीतही मोठ्या प्रमाणावर होऊ शकतो. ॲलेस हार्डलिका यांनी त्यांच्या अँथ्रोपोमेट्री या पुस्तकातच हे नमूद केले होते; परंतु त्याचा वापर फारसा झालेला नव्हता. नंतरसुद्धा हा वापर फक्त शारीरिक वाढ आणि आहार यांपुरातच मर्यादित होता; परंतु उत्तरोत्तर अपघाताचे प्रकरणे हाताळण्यासाठी प्लॅस्टिक सर्जरी करण्यापर्यंत विविध क्षेत्रांत मानवमितीचा वापर केला जातो. पुनर्रोपित शल्यकर्म (रिकन्स्ट्रक्टीव्ह सर्जरी) करताना मानवमितीच्या तंत्राचा वापर केला जातो. अनेक देशांत शारीरिक मानवशास्त्रज्ञांची नेमणूक अशा कामांसाठी मुद्दाम करण्यात येते. या बाबतीत फ्रेंच शल्य चिकित्सक पॉल टेसिर यांनी विशेष प्रयत्न केले. प्लॅस्टिक सर्जरीचा विभाग उभारत असताना मानवी शरीरातील व्यंगांचा अभ्यास करण्यासाठी कारेल हाजनिस या मानवशास्त्रज्ञांनी मानवमितीचा व्यापक उपयोग या कामी करून दिला. कित्येक वेळा चेहऱ्याची, डोक्याच्या कवटीची रचना/ आकारमान जन्मजात व्यंग स्वरूपाची असतात आणि त्यामागे आनुवांशिक कारणे असतात. त्याच्या शल्यचिकित्सक उपचारांसाठी मानवमिती वापरली जाते. शल्यचिकित्सेपूर्वी आणि नंतर घेतलेल्या मोजमापांतून या क्रियेचा परिणाम आणि उपयुक्तता जाणवते. या प्रयत्नांतून क्लिनिकल ‘अँथ्रोपोमेट्री’ ही एक स्वतंत्र प्रणाली जॉन कोलार यांनी विकसित केली आहे.
याव्यतिरिक्त टूथब्रशचा आकार, लांबी येथपासून डोक्याची हेल्मेट, दुचाकी वाहनांची रचना, त्याचे सीट, मोटार-रेल्वे-विमानातील अंतर्गत रचना, घरातील फर्निचर, अंतराळ यानातील रचना इत्यादी असंख्य गोष्टींसाठी प्रत्यक्ष अथवा अप्रत्यक्षपणे मानवमितीचा वापर होत असतो. सैन्य दलात अभियांत्रिकीचा वापर करताना मानवमिती विचारात घेतली जाते. मानवमितीच्या देहमिती आणि अस्थिमितीचा परिणामकारक दृष्ट्या विविध क्षेत्रात उपयोग होऊ शकतो.
संदर्भ :
- कुलकर्णी, शौनक, आदिम, पुणे, २००२.
- Hooton, E. A., Up From the Ape, New York, 1963.
- Roche, A. F.; Falkner, Frank, Nutrition and Malnutrition (Identification and Measurement) Advances in Experimental Medicine and Biology, London, 1974.
- Sinsh, I. P.; Bhasin, M. K., Anthropometry, Delhi, 1968.
- Juwekar, Sanjay; Shrivastava, Ankita; Patil, Rutuja; Lubree, Himangi; Kulkarni, Shaunak, Beginner’s Manual of Anthropometry, Pune, 2019.
समीक्षक : सं. ग्या. गेडाम
