कपेकी, मारिओ राम्बेर्ग : ( ६ ऑक्टोबर, १९३७ – ) मारिओ कपेकी यांचा जन्म इटलीतील वेरोना येथे झाला. त्यांची आई लुसी राम्बेर्ग या एक कवयित्री होत्या आणि वडील लुसीआनो कपेकी हे इटालियन वायुसेनेत अधिकारी होते. त्यांच्या आईने सरकारविरोधी काम केल्याने तिला छळ छावणीत ठेवले होते, त्यामुळे मारिओ यांचे लहानपण फार अडचणीत गेले. अमेरिकन भौतिकशास्त्रज्ञ एडवर्ड राम्बेर्ग या त्यांच्या मामांनी नंतर केलेल्या मदतीमुळे त्यांचे पुढील शिक्षण बक्क्स काऊंटी, पेन्सिलवेनिया येथील जॉर्ज स्कूलमध्ये झाले व येथून त्यांनी पदवी संपादन केली.
मारिओ कपेकी यांनी १९६१ मध्ये अँटिओक कॉलेज, ओहायो येथून रसायनशास्त्र आणि भौतिकशास्त्र यांमध्ये विज्ञानशाखेची पदवी मिळवली. पदवीधर विद्यार्थी म्हणून भौतिकशास्त्र व गणिताचा अभ्यास करण्यासाठी कपेकी एमआयटीमध्ये आले. मात्र आपल्या अभ्यासक्रमा दरम्यान रेण्वीय जीवशास्त्रात (Molecular Biology) त्यांना रस निर्माण झाला. त्यानंतर जेम्स डी. वॉटसन (डीएनएच्या रचनेचे सहसंशोधक) यांच्या प्रयोगशाळेत सहभागी होण्यासाठी हार्वर्डला स्थलांतरित झाले. १९६७ साली कपेकी यांना हावर्ड विद्यापीठकडून जीवभौतिकशास्त्रामध्ये पीएच्.डी. मिळाली. वॉटसन यांच्या मार्गदर्शनाखाली त्यांनी त्यांचा हा प्रबंध पूर्ण केला.
ते हार्वर्ड विद्यापीठात १९६७-१९६९ या कालावधीत सोसायटी ऑफ फेलोचे ज्युनियर फेलो होते. १९६९ साली हार्वर्ड मेडिकल स्कूलमधील जीवरसायनशास्त्र विभागात ते सहाय्यक प्राध्यापक बनले. नंतर ते चार वर्षांनी उटाह विद्यापीठात रुजू झाले. १९८८ पासून कपेकी हॉवर्ड ह्यूज मेडिकल इन्स्टिट्यूट येथे प्रमुख संशोधक आहेत. त्याशिवाय राष्ट्रीय विज्ञान अकॅडमीचे ते सभासद आहेत.
घरातून आढळणार्‍या मूषकाचे नाव (मस मस्क्युलस), यापासूनच प्रयोगशाळेत वापरण्यात येणार्‍या पांढरा मूषक विकसित केला आहे. मानवातील वीस हजार जनुकात व मूषक जनुकातील दहा हजार जनुकामध्ये साम्य आहे. त्यामुळे मूषक जनुकावरून मानवी भ्रूण विकासातील संबंधित जनुकांचा अभ्यास करण्यासाठी कपेकी यांनी मूषकाच्या भ्रूण पेशींचा उपयोग केला. या भ्रूण पेशीतील एक जनुक काढून टाकलेले होते. जनुक काढून टाकण्याऐवजी कृत्रिम डीएनए क्रम जनुकाच्या स्थानी घातल्यास त्या स्थानावरील जनुक व्यक्त होत नाही. त्या जनुकाच्या व्यक्ततेचा अभाव झाल्यास काय परिणाम होतो हे त्यांना पहायचे होते. या मूषकाचे नाव नॉक आउट माउस (Knockout Mouse) ठेवण्यात आले आहे. हा मूषक जनुकीय अभियांत्रिकी (Genetic Engineering) आणि कृत्रिम गर्भधारणा (in vitro fertilization) यांच्या मदतीने तयार करण्यात आला होता. या प्रयोगासाठी मारिओ कपेकी, मार्टिन इवांस आणि ऑलिवर स्मिथीज यांना २००७ सालचे वैद्यकशास्त्र आणि शरिरविज्ञा शास्त्र या विषयातील नोबेल पुरस्कार मिळाला.
कपेकी यांनी मूषकाच्या होक्स जनुक गटातील जनुकांचे विश्लेषण केले. होक्स जनुकांच्या गटास ‘होक्स फॅमिली जीन्स’ हा जनुक गट बहुतेक सर्व बहुपेशीय प्राण्यांच्या भ्रूण विकासात (embryonic development) शरीर खंडांचा व अवयवांचा क्रम निश्चित करतात. सर्वात प्रथम ही जनुके फळमाशीत आढळली. त्यानंतर त्यांचा आढळ सर्व पृष्ठवंशी मध्ये आहे असे सिद्ध झाले. २०१० साली होक्स १ जनुकाचा आंतरकर्ण, हृदय यांच्या विकासातील सहभाग यावर केलेले संशोधन प्रसिद्ध झाले आहे. सध्या उटाह युनिव्हार्सिटीमध्ये मारीओ कपेकी ह्यूमन जेनेटिक्स विभागात प्रोफेसर म्हणून कार्यरत आहेत.
संदर्भ :
- Nobel physiology And medicine २००७
समीक्षक : मोहन मद्वाण्णा