प्रामुख्याने कृषी वस्तूंचे उत्पादन व त्यांच्या किमतींसंबधित व्यापारचक्रांचे स्पष्टीकरण करणारे एक प्रमेय. प्रसिद्ध अर्थसास्त्रज्ञ निकोलस कॅल्डॉर यांनी प्रमेयाच्या वैशिष्ट्यपूर्ण आकृत्या स्पष्ट करण्यासाठी सर्वप्रथम ‘कॉबवेब’ हा शब्दप्रयोग केला. कॉबवेब याचा अर्थ कोळी या किड्याने तयार केलेले जाळे असा होतो. या प्रमेयाच्या स्पष्टीकरणासाठी वापरल्या गेलेल्या आकृत्यांमधील रेषा या कोळ्याच्या जाळ्याशी साधर्म्य दर्शवणाऱ्या आहेत. म्हणून यास कॉबवेब असे म्हटले गेले. हा प्रमेय कृषिमाल उत्पादनाच्या किंमतनिर्धारणाचा गतीमान प्रमेय आहे. हा प्रमेय प्रामुख्याने अशा वस्तूंच्या संदर्भात लागू होतो, ज्यांचा पुरवठा त्वरित बदलता येत नाही. या प्रमेयाचा पाया ‘पश्चायन’ संकल्पना असून तो अर्थव्यवस्थेतील प्रामुख्याने कृषी वस्तूंच्या बाबतीत लागू होतो.
प्रमेयाची मध्यवर्ती कल्पना : शेतकरी हा कृषिमालाच्या किमतीतील बदलानुसार त्या त्या कृषी वस्तूंच्या पुरवठ्यात बदल करण्याचा प्रयत्न करतात. बाजारात कृषिमालाच्या किमती जास्त असल्यास ते लागवड जास्त करतात आणि किमती कमी असल्यास लागवड कमी करतात; मात्र त्या कृषिमालाचा पुरवठा लागवडीनंतर तत्काळ बदलत नाही. पुरवठ्यात बदल होण्यासाठी काही कालावधी गरजेचा असतो. हा कालावधी काही कृषिमाल उत्पादनाच्या बाबतीत जास्त, तर काहींच्या बाबतीत कमी असतो. आज किमतींमध्ये वाढीची प्रवृत्ती असेल, तर शेतकरी त्या कृषिमालाची जास्त लागवड करतो. त्यामुळे कालांतराने त्याचा पुरवठा वाढता राहतो; मात्र पुरवठा जास्त झाल्याने किमती घटतात. या घटलेल्या किमतींमुळे जर उत्पादनात घट करण्याचा निर्णय घेतला गेला, तर कालांतराने कृषिमालाचा पुरवठा कमी होतो आणि त्याचा परिणाम म्हणून किमतींमध्ये वाढ झालेली दिसून येते. अशा पद्धतीने ठराविक काळाने किमतीतील वाढ आणि घटीनुसार कृषिमाल उत्पादनातील बदल व घट हे चक्रीय परिवर्तन कृषिक्षेत्रात सुरू असते. किंमत आणि उत्पादन परिमाण बदलण्याच्या या प्रवृत्ती सुरुच राहतात. त्याचा परिणाम म्हणून कृषिक्षेत्रात व्यापारचक्र अस्तित्वात येतात. याला कारणीभूत असणारी बाब म्हणजे कृषिमालाच्या किमतीतील बदलाप्रमाणे उत्पादनात बदल होण्याला लागणारा समयांतर होय. कॉबवेब प्रमेयाची मांडणी याच समयावधीच्या आधारे केली गेली.
कॉबवेब चक्राचे प्रकार : (१) केंद्रानुगामी कॉबवेब चक्र : या स्थितीत कृषिमालाच्या किमती आणि कृषिमालाचे परिमाण यांची प्रवृत्ती ही मूळ किंमत अवस्थेकडे येण्याची असते.
म्हणून या चक्रास केंद्रानुगामी चक्र असे म्हणतात. या प्रकारच्या व्यापारचक्रामध्ये पुरवठाफलन जेव्हा मागणी परिमाण हे पुरवठा परिमाणाबरोबर असते, तेव्हा बाजार हा समतोलात असतो. कोणत्याही बाजारात जेथे कृषी उत्पादक मागील किमतींना उत्पादन करीत असेल, तेथे संतुलन हे विविध कालावधीतील किमती आणि उत्पादन यांच्या संतुलनाचा परिणाम असतो. उदा., बटाटा उत्पादक हा वर्षातून केवळ एकच पीक घेतो, असे गृहीत धरले आहे. बटाट्याचे उत्पादन किती करावे, हा निर्णय उत्पादक मागील वर्षातील किमतींच्या आधारे घेतात. म्हणजे या वर्षाची चालू किंमत ही मागील वर्षाची प्रचलित किंमत असेल. आकृती १ द्वारे हे स्पष्ट करता येईल.
आकृती १ नुसार ‘सस१’ हा मागणी वक्र आणि ‘पप१’ हा पुरवठा वक्र आहे. मागील वर्षाची किंमत ‘अम’ हे गृहीत धरली असून संतुलित उत्पादन पातळी ही ‘अन’ आहे. हे संतुलन ‘ग’ बिंदूत दर्शविले आहे. जर काही कारणाने बटाट्याचे पिक खराब झाले आणि उत्पादन घटून ते ‘अन१’ इतके झाले, तर या वर्षी बटाट्याच्या किमती वाढून ‘अम१’ होतील. पुढील कालावधीमध्ये संतुलन ‘अम१’ किमतीस होईल; मात्र हे बाजारात निश्चित झालेल्या संतुलन पातळीपेक्षा कमी आहे. त्यामुळे किंमतपातळी कमी केल्यास उत्पादनाच्या योजनांमध्ये बदल केला जाईल. पुरवठा घटून तिसऱ्या कालावधीमध्ये ‘अन३’ पर्यंत येईल. त्यामुळे किमती या ‘अम३’ पर्यंत येतील. ही पातळीसुद्धा संतुलन पातळीपेक्षा कमी उत्पादनपातळी आहे. अशा वेळी किमती वाढल्याने पुरवठा वाढेल आणि वाढत्या पुरवठ्यामुळे किमती घटायला सुरुवात होईल. त्याचा परिणाम म्हणून पुन्हा पुरवठा कमी होऊन किमती पूर्वीच्या संतुलन बिंदूत स्थिरावतील आणि मुळच्या संतुलनात ‘ग’ या मूळ बिंदूत किमती व उत्पादन पातळी स्थिर होतील; जेथे मागणी व पुरवठा एकमेकांना ‘ग’ बिंदूत छेदतात. येथे समायोजनांची एक मालिका तयार होते. जसे त, ब, क, ड, ई, फ… ज्यातून कॉबवेबची प्रवृत्ती दिसून येते. या प्रवृत्तीनुसार हे वरील सर्व मालिका बिंदू हे ‘ग’ या संतुलन बिंदूकडे सरकतात किंवा या केंद्रबिंदुला अनुसरतात. येथे किंमत आणि पुरवठा यांतील बदल हे शून्य असते. म्हणून केंद्रानुगामी प्रवृत्तीत पुरवठा वक्र हा मागणी वक्रापेक्षा कमी लवचिक असतो.
(२) केंद्रप्रतिसारी कॉबवेब चक्र : या स्थितीमध्ये बटाट्याच्या किमती आणि त्याचा परिमाण किंवा पुरवठा यांची प्रवृत्ती ही मूळ अवस्थेकडून दूर जाण्याची असते. म्हणून या चक्रास
केंद्रप्रतिसारी कॉबवेब चक्र असे म्हणतात. आकृती २ द्वारा हे चक्र स्पष्ट करता येईल.
समजा, मुळच्या संतुलनामध्ये ‘अम’ ही किंमत आणि ‘अन’ हा पुरवठा आहे. जर काही तात्पुरत्या कारणांनी पुरवठा कमी होऊन ‘अन१’ झाला, तर किंमत वाढून ‘अम१’ होईल. वाढत्या किमतीला पुरवठादेखील वाढेल. हा पुरवठा ‘अन२’ असेल, जो संतुलित किंमतपातळीपेक्षा जास्त आहे. परिणामत: वाढत्या पुरवठ्यामुळे किमती कमी होऊन ‘अम२’ होतील. येथे वस्तूची मागणी जास्त व पुरवठा कमी अशी अवस्था असेल. म्हणून किमती वाढून ‘अम३’ पर्यंत येतील आणि पुरवठा परिमाण हे ‘अन३’ होते. अशा पद्धतीने किंमत आणि उत्पादन यांचे समायोजन हे मूळ किमती व उत्पादनपातळीपेक्षा दूर होत असते. ही विस्फोटात्मक परिस्थिती असून जेथे संतुलन हे अस्थिर असते. म्हणून कॉबवेब केंद्रप्रतिसारी प्रवृत्तीत पुरवठा वक्र हा मागणी वक्रापेक्षा जास्त लवचिक असतो.
(३) अखंड कॉबवेब चक्र : अखंड कॉबवेब चक्रामध्ये मागणी व पुरवठा वक्राची लवचिकता समान असते. जर इतर काही
घटकांमुळे काही बदल झाला नाही, तर या अवस्थेत संतुलन अवस्था साध्य होत नाही. त्याच त्या मार्गावर किंमत व उत्पादनपातळी यांच्यात बदल होत असतात. आकृती ३ द्वारे हे स्पष्ट करता येते.
आकृती ३ मध्ये चालू वर्षाची किंमत ही ‘अम’ इतकी आहे आणि पुरवठा हा ‘अन१’ आहे; मात्र पुढच्या कालावधीमध्ये विक्री वाढावी म्हणून किंमत ‘अम१’ असेल. या किमतीला ‘अन१’ ही मागणी ‘अन’ या पातळीतील पुरवठ्यापेक्षा जास्त आहे. त्यामुळे किंमत पुन्हा वाढून ‘अम’ इतकी होते. अशा रितीने किंमत आणि पुरवठा हे संतुलनबिंदू ‘फ’ भोवती चक्राप्रमाणे फिरत राहतील. कृषी क्षेत्रात होणाऱ्या व्यापारचक्रांचे स्पष्टीकरण देण्याचा हा प्रयत्न अनेक मर्यादांमुळे विशेष मान्यता पावला नाही.
प्रमेयाची उपयोजिता : कॉबवेब सिद्धांत हा वास्तव किंमत निर्धारणप्रक्रियेचे अतिसरलीकरण आहे; मात्र हा प्रमेय बाजारात सहभागी होणाऱ्या उत्पादकांच्या वर्तनासंबंधी माहिती पुरवितो, ज्याचा वापर बाजारात सहभागी होणारे त्यांच्या निर्णयप्रक्रियेत करू शकतात. कॉबवेब प्रमेय हा फक्त बाजारातील संतुलनाची केवळ समायोजन प्रक्रिया दर्शवीत नाही, तर अनारक्षित अशा अनेक घटकांचे भाकीत करतो. हा प्रमेय कृषी वस्तूंसंबंधीची मागणी, पुरवठा व किमतीसंबंधी वर्तणूक दर्शवितो. वर्तमानकालीन किमतींवर व्यक्तीच्या अपेक्षांचा होणारा परिणाम यात दर्शविला आहे.
कॉबवेब प्रमेयाची वैशिष्ट्ये इटालीयन अर्थशास्त्रज्ञ अल्थस हॅनो (इ. स. १९२८) आणि उम्बेरटो (इ. स. १९३०); अमेरिकन अर्थशास्त्रज्ञ हेन्री शुल्झ आणि डच अर्थशास्त्रज्ञ जॅम टिंबरजेन यांनी स्वतंत्रपणे मांडली आहेत. तसेच इ. स. १९३४ मध्ये वॅसिली लेआँटिएफ या अर्थतज्ज्ञांनी जर्मन भाषेत कॉबवेबचे विवेचन केले.
संदर्भ :
- कविमंडन, विजय, कृषी अर्थशास्त्र, नागपूर, १९९६.
- डायमंड अर्थशास्त्रकोश, पुणे, २०२८.
- पंडित, शांता; पाटील, लीला, कृषी अर्थशास्त्राची मुलतत्त्वे, नागपूर, १९८६.
- Singh, Amarjit; Sadhu, A. N.; Singh, Jasbir, Fundamentals of Agricultural Economics, Mumbai, 2013.
- The New Encyclopedia Britannica, Volume 3, UK, 1992.
समीक्षक : मनीषा कर्णे
Discover more from मराठी विश्वकोश
Subscribe to get the latest posts sent to your email.