एखाद्या ठिकाणच्या निवडक वैशिष्ट्यांचे प्रतीकात्मक प्रतिनिधित्व सामान्यतः सपाट पृष्ठभागावर काढलेले चित्र म्हणजे त्या भूभागाचा नकाशा. नकाशे दृश्य स्वरूपात विशिष्ट भूभागची माहिती सादर करतात. भौगोलिक नकाशे पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील जागेचे, ठिकाणाचे उदा., देशांचे आकार आणि क्षेत्रफळ, तसेच वैशिष्ट्यांची ठिकाणे आणि ठिकाणांमधील अंतर दाखवून जगाबद्दल माहिती देतात. नकाशे पृथ्वीवरील वस्तूंचे वितरण दाखवतात, उदा., वसाहतीचा नमुना (सेटलमेंट पॅटर्न). या प्रकारांची नकाशे शहराच्या परिसरातील घरे आणि रस्त्यांची अचूक ठिकाणे दर्शवतात. नकाशाकार (नकाशे तयार करणारा; मॅपमेकर्स; कार्टोग्राफर) अनेक वेगवेगळ्या हेतूंसाठी नकाशे तयार करतात. नकाशा बनवणे (कार्टोग्राफी) म्हणजे सपाट पृष्ठभागावर पृथ्वीचे प्रतिनिधित्व तयार करण्याचा अभ्यास आणि सराव. नकाशाकारांनी अचूकतेचे कोणते घटक जतन करण्यासाठी सर्वांत महत्त्वाचे आहेत, तर कोणत्या कामासाठी कोणते प्रक्षेणन चिन्ह वापरायचे हे निश्चितपणे ठरविणे गरजेचे असते. उदा., अनुरूप नकाशे लहान क्षेत्रांचे खरे आकार दर्शवतात, परंतु आकार विकृत करतात. समान क्षेत्र नकाशे आकार आणि दिशा विकृत करतात परंतु सर्व क्षेत्रांचे खरे सापेक्ष आकार दर्शवतात. नकाशात समतल, शंक्वाकार आणि दंडगोलाकार अशा तीन मूलभूत प्रकारचे प्रक्षेपण असते, प्रत्येकच वेगवेगळ्या परिस्थितीत उपयुक्त असतो.
नकाशांचे प्रकार : भौगोलिक नकाशे पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील घटनांचे सार असतात. भौगोलिक नकाशांचे प्रामुख्याने दोन प्रकार आहेत : (१) सामान्य संदर्भाकिंत आणि (२) विशिष्ट विषयासंबंधीचा नकाशा. विशिष्ट गरजेनुसार आणि महत्त्वानुसार नकाशांचे खाली काही प्रकार दिले आहेत :
(१) सामान्य संदर्भ : नियमित नकाशामध्ये जिथे शहरे आणि शहरांची नावे आहेत, प्रमुख वाहतूक मार्गांचा समावेश असतो तसेच तलाव आणि नद्यांसारख्या नैसर्गिक वैशिष्ट्यांसह केला जातो त्याला सामान्य संदर्भ नकाशा असे म्हणतात. या नकाश्यांचा वापर आपणास नियोजित ठिकाणापर्यंत पोहोचण्यास मदत करण्यासाठी करता येतो. हे नकाशे वाचण्यास सोपे असून या नकाश्यांमध्ये रस्ते आणि पर्यटक नकाशे समाविष्ट करतात.
(२) भौगोलिक (स्थलाकृती) : भौगोलिक नकाशे तपशीलवार उंची दर्शविता. समोच्च रेषा भूप्रदेशाचे नकाशा तयार करण्यात मदत करतात. अध्यादेश सर्वेक्षण नकाशे वादविवादाने स्थलाकृती नकाशांचे सर्वात सुप्रसिद्ध प्रकार आहेत, परंतु इतर हजारो नकाशे तयार करणाऱ्यांनी तपशीलवार पर्याय तयार केले आहेत आणि जरी तुम्हाला विशिष्ट खुणा किंवा संकेत-तलाव किंवा रस्ते दिसत नसतील तरीही तुमचा अचूक शोध घेणे शक्य होते.
(३) विशिष्ट विषयांवरील तपशीलवार : भूप्रदेश नकाशा तयार करण्याचा प्रयत्न करण्याऐवजी किंवा कुठे जायचे हे दाखवण्यास मदत करण्याऐवजी, विशिष्ट विषयांवरील माहिती अधोरेखित करण्यासाठी विशिष्ट विषयांकित नकाशे तयार केले जातात. या नकाशांमध्ये भूशास्त्रापासून लोकसंख्येची घनता किंवा हवामानापर्यंत काहीही असू शकते. काही खाजगी कंपन्या जगभरातील व्यवसाय, सरकार आणि इतर संस्थांमध्ये मोठ्या प्रमाणात फरक पाडण्यासाठी विशिष्ट विषयक नकाशे वापरतात, तर भूगोलाला रहदारी सेवांसारख्या माहितीसह जोडतात, जेणेकरून अधिक प्रभावी निर्णय घेता येतो. सामान्य संदर्भ नकाशांप्रमाणे साधारणपणे कोणीही वाचू आणि समजू शकते, परंतु विशिष्ट विषयांवरील नकाशांना समजण्यासाठी विशिष्ट ज्ञान देखील आवश्यक असू शकते.
(४) दिशादर्शक आलेख (नेव्हिगेशनल चार्ट) : सामान्य संदर्भ आणि भौगोलिक नकाशांसह, दिशादर्शक आलेख हे आणखी एक नकाशा-साधन आहे. ते प्रत्यक्षात प्रवासाच्या बाबतीत वापरता येते, मग हा प्रवास समुद्रातील असो किंवा हवेत. महासागरासाठीचे नकाशे सामान्यत: आलेख म्हणून ओळखले जातात आणि हेच हवाई दिशादर्शक आलेखाला लागू होते. आलेखामध्ये अपघात टाळण्यासाठी महत्त्वाची माहिती समाविष्ट असते – उदा., पाण्यातील किंवा आसपासची वैशिष्ट्ये, पाण्यात बुडालेल्या खडकांप्रमाणे – कोणत्याही विशिष्ट दिशादर्शक जाहिरातीद्वारे दाखवतात.
(५) भूधारणा नकाशा (कॅडस्ट्रल मॅप) : भूधारणा नकाशात बरेच विशिष्ट असून त्याचा वापर वेगवेगळ्या योजनांमध्ये वैयक्तिक गुणधर्मांचा नकाशा तयार करण्यासाठी केला जातो, ज्यामध्ये घरे किंवा जमिनीचे सर्वेक्षण केले जाते, तेव्हा सीमा, माहिती सारखे तपशील दिले जातात आणि बरेच मोठे भूधारणा नकाशे तयार करण्यासाठी एकत्र जोडले जातात.
नकाश्यांची वैशिष्ट : नकाशांच्या मोजमाप पद्धती, चिन्हे-संकेत आणि ग्रिड पद्धती या सामान्य वैशिष्ट्यांचा समाविष्ट होतो. काढलेल्या नकाशा पत्रिकेची सर्वात मोठी संख्या प्रमाणाच्या बाबतीत बहुधा स्थानिक सर्वेक्षणांद्वारे बनविली जाते, जी नगरपालिका, उपयोगिता, कर निर्धारक, आपत्कालीन सेवा प्रदाते आणि इतर स्थानिक कंपन्यांद्वारे केली जाते. अनेक राष्ट्रीय सर्वेक्षण प्रकल्प लष्कराद्वारे चालवले गेले आहेत, उदा., ब्रिटिश आयुध सर्वेक्षण. एक नागरी सरकारी संस्था, त्याच्या व्यापक तपशीलवार कार्यासाठी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रसिद्ध आहे.
मोजमापन अथवा प्रमाण (स्केल) : सर्व नकाशे वास्तविकतेचे प्रमाणभू प्रतिकृती आहेत. नकाशाचे प्रमाण नकाशावरील अंतर आणि पृथ्वीवरील वास्तविक अंतर यांच्यातील संबंध दर्शवते. हा संबंध आलेखीय प्रमाण, शाब्दिक प्रमाण किंवा प्रतिनिधी अंशाने व्यक्त केला जातो. आलेखीय प्रमाणाचा सर्वात सामान्य प्रकार शासकासारखा दिसतो. याला मोजमाप पट्टी असेही म्हणतात. ही फक्त एक क्षैतिज रेषा असते, जी मैल, किलोमीटर किंवा इतर काही एककांमध्ये अंतर मोजते. शाब्दिक प्रमाण हे एक वाक्य आहे जे नकाशावरील अंतर पृथ्वीवरील अंतराशी संबंधित आहे. उदा., “एक सेंटीमीटर एक किलोमीटर दर्शवते” किंवा “एक इंच आठ मैल दर्शवते.” याप्रमाणे शाब्दिक प्रमाण असू शकते. तर प्रातिनिधिक अपूर्णांकात विशिष्ट एकके नाहीत. हे अपूर्णांक किंवा गुणोत्तर म्हणून दर्शविले जाते – उदा., 1/1,000,000 किंवा 1: 1,000,000. याचा अर्थ असा आहे की नकाशावरील कोणत्याही मोजमापाचे एकक पृथ्वीवरील त्या एककाच्या दहा लाखांइतके आहे. तर, नकाशावर 1 सेंटीमीटर पृथ्वीवरील 1,000,000 सेंटीमीटर किंवा 10 किलोमीटर दर्शवते. नकाशावरील एक इंच पृथ्वीवरील 1,000,000 इंच किंवा 16 मैल पेक्षा थोडे कमी आहे.
संरक्षित क्षेत्राचा आकार नकाशाचे प्रमाण निश्चित करण्यात मदत करतो. एखाद्या परिसराचा रस्त्याच्या नकाशासारख्या क्षेत्राला विस्तृत तपशील दाखवणाऱ्या नकाशाला मोठ्या प्रमाणावर नकाशा म्हणतात कारण नकाशावरील वस्तू तुलनेने मोठ्या असतात. खंड किंवा जगासारख्या मोठ्या क्षेत्राचा नकाशा लहान आकाराचा नकाशा म्हणून ओळखला जातो कारण नकाशावरील वस्तू तुलनेने लहान असतात.
नकाशे बहुतेक वेळा संगणकीकृत असतात. बरेच संगणकीकृत नकाशे दर्शकाला चित्राचे दृश्य स्वरूप मोठे करणे किंवा लहान करण्याची परवानगी देतात, अर्थात नकाशाचे प्रमाण बदलतात.
चिन्हे-संकेत : भौगोलिक वैशिष्ट्यांचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी नकाशाकार चिन्हे-संकेत वापरतात. उदा., काळे ठिपके शहरांचे प्रतिनिधित्व करतात, वर्तुळाकार तारे राजधानी शहरांचे प्रतिनिधित्व करतात आणि वेगवेगळ्या प्रकारच्या रेषा सीमा, रस्ते, महामार्ग आणि नद्या दर्शवतात. रंग सहसा प्रतीक म्हणून वापरले जातात. हिरवा बहुतेक वेळा जंगलांसाठी, वाळवंटांसाठी तन आणि पाण्यासाठी निळा वापरला जातो. नकाशामध्ये सहसा आख्यायिका किंवा कळ (सांकेतिक चिन्ह किंवा परवलीचा शब्द) असते, जी नकाशाचे प्रमाण देते आणि विविध चिन्हे काय दर्शवतात हे स्पष्ट करते. काही नकाशे उठाव किंवा उंचीमध्ये बदल दर्शवतात. उठाव दर्शवण्याचा एक सामान्य मार्ग म्हणजे समोच्च रेषा, ज्याला स्थलाकृती रेषा देखील म्हणतात. या रेषा समान उंची असलेल्या बिंदूंना जोडतात. जर नकाशा पुरेसे मोठे क्षेत्र दर्शवितो, तर समोच्च रेषा मंडळे बनवतात. समोच्च रेषेच्या वर्तुळांचा समूह एकमेकांमधील उंचीमध्ये बदल दर्शवतो. जसजशी उंची वाढते तसतशी ही समोच्च रेषा वर्तुळे एक टेकडी दर्शवतात. जसजशी उंची कमी होते तसतशी समोच्च रेषा वर्तुळे पृथ्वीवरील उदासीनता दर्शवतात, उदा., तलाव.
ग्रिड पद्धती : बर्‍याच नकाशांमध्ये ग्रिड पद्धती किंवा संकरण रेषांची मालिका असते, जी चौरस किंवा आयत तयार करते. ग्रिड नकाशे लोकांना ठिकाणे शोधण्यात मदत करते. छोट्या-मोठ्या नकाशांवर, ग्रिड बहुतेक वेळा अक्षांश आणि रेखांश रेषांनी बनलेली असते. अक्षांश रेषा जगभर पूर्व-पश्चिम, विषुववृत्ताला समांतर, पृथ्वीच्या मध्यभागी वर्तुळाकार करणारी काल्पनिक रेषा चालवतात. रेखांश रेषा उत्तर-दक्षिण, उत्त्र ध्रुवापासून दक्षिण ध्रुवापर्यंत जातात. अक्षांश आणि रेखांश रेषा क्रमांकित आहेत. अक्षांश आणि रेखांश रेषांचे छेदनबिंदू, ज्याला निर्देशांक म्हणतात, एखाद्या ठिकाणाचे अचूक स्थान ओळखतात. अधिक तपशील दर्शविणाऱ्या नकाशांवर, ग्रिडला अनेकदा संख्या आणि अक्षरे दिली जातात. ग्रिडने बनवलेल्या पेटींना नकाशाच्या वरच्या बाजूला A, B, C आणि असेच म्हटले जाऊ शकते आणि डाव्या बाजूला 1, 2, 3 आणि असेच. नकाशाच्या निर्देशांकात, उद्यानाचे स्थान B4 म्हणून दिले जाऊ शकते. स्तंभ B आणि पंक्ती 4 छेदन करतात त्या चौकोनामध्ये वापरकर्त्याला योग्य ठिकाण सापडतो.
नकाशा अंदाज : गोलाकार किंवा बॉलच्या आकाराच्या पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरून कागदाच्या सपाट तुकड्यावर माहिती हस्तांतरित करणे याला प्रक्षेपण म्हणतात. ग्लोब, पृथ्वीचे गोलाकार प्रतिकृती, खंडांचे आकार आणि स्थान अचूकपणे दर्शवते. परंतु जर एक ग्लोब अर्ध्यामध्ये कापला गेला आणि प्रत्येक अर्धा नकाशामध्ये सपाट झाला तर त्याचा परिणाम सुरकुत्या आणि फाटलेला असतो तर जमिनीचे आकारमान, आकार आणि सापेक्ष स्थान बदलते. प्रक्षेपण हे नकाशाकारांसाठी एक मोठे आव्हान असून प्रत्येक नकाशामध्ये एक प्रकारची विकृती असते. नकाशाद्वारे व्यापलेले क्षेत्र जितके मोठे असेल तितके अधिक विरूपण असते. आकार, अंतर किंवा प्रमाणा सारखी वैशिष्ट्ये पृथ्वीवर अचूकपणे मोजली जाऊ शकतात, परंतु एकदा सपाट पृष्ठभागावर प्रक्षेपित केल्यावर केवळ काही गुणांचे अचूक प्रतिनिधित्व केले जाते. उदा., नकाशा एकतर भूपृष्ठाचे योग्य आकार किंवा अगदी लहान क्षेत्रांचे योग्य आकार ठेवू शकतो. समतल प्रक्षेपणामध्ये, पृथ्वीचा पृष्ठभाग समतल किंवा सपाट पृष्ठभागावर प्रक्षेपित केला जातो. पुठ्ठ्याच्या तुकड्याने जगाला स्पर्श करण्याची कल्पना करून, संपर्क बिंदूचे अंकन करणे, नंतर उर्वरित नकाशा कार्डबोर्डवर त्या बिंदूच्या आसपास प्रक्षेपित करतात. या नकाशात अंदाज त्यांच्या केंद्रांवर सर्वात अचूक असतात. असा अंदाज करा की पृथ्वीभोवती सुळका गुंडाळला आहे, शंकूचा बिंदू एका ध्रुवावर ठेवला आहे. ते शंक्वाकार प्रक्षेपण आहे. शंकू अक्षांशांच्या एक किंवा दोन ओळींसह पृथ्वीला छेदते. जेव्हा शंकू ओघळला जातो आणि सपाट नकाशा बनविला जातो, तेव्हा अक्षांश रेषा वर्तुळ किंवा अर्धवर्तुळात वक्र दिसतात. रेखांशाच्या रेषा सरळ असतात आणि एका खांबावर एकत्र येतात. शंक्वावार प्रक्षेपणात, मध्य-अक्षांशांमधील क्षेत्रे-जे विषुववृत्ताच्या जवळ नाहीत किंवा ध्रुवांच्या जवळ नाहीत-ते अगदी अचूकपणे दर्शविले जातात. दंडगोलाकार प्रक्षेपणासाठी, कल्पना करा की पृथ्वीची पृष्ठभाग जगभर लपेटलेल्या नळीवर प्रक्षेपित आहे. सिलेंडर पृथ्वीला एका ओळीने स्पर्श करतो, बहुतेक वेळा विषुववृत्त. जेव्हा सिलेंडर खुले कापले जाते आणि नकाशामध्ये सपाट केले जाते, तेव्हा विषुववृत्ताजवळील प्रदेश सर्वात अचूक असतात. ध्रुवाजवळील प्रदेश सर्वात विकृत आहेत.
नकाशे : भौगोलिक माहिती प्रणाली (जीआयएस) नकाशे प्रत्येकाद्वारे व सर्वत्र प्रवेशयोग्य असतात, सहजपणे सामायिक केले जातात आणि ॲप्समध्ये अंत:स्थापित केले जातात. आज प्रत्येकजण नकाशे चांगले समजून घेतो आणि आपल्या दैनंदिन जीवनात नकाश्यांचा वापर मोठ्या प्रमाणात करतो. जीआयएस वापरकर्ते दररोज नकाशे तयार करतात आणि कार्य करतात. जीआयएस वापरकर्ते त्यांचे काम त्यांच्या संस्थांमध्ये आणि त्यापलीकडे इतरांसोबत सामायिक करण्याचा मुख्य मार्ग म्हणजे नकाशे. नकाशे एखाद्या क्षेत्राबाबती संदर्भ देतात आणि ते दोन्ही विश्लेषणात्मक आणि कलात्मक असतात. नकाशे तयार करणे हे एक सार्वत्रिक आवाहन करतात कारण ते जगाला स्पष्टता आणि आकार देतात. नकाशे आपल्याला आपली विदा समन्वेषण करण्यास, नमुने शोधण्यासाठी आणि त्याचा अर्थ लावण्यास सक्षम करतात. वेब जीआयएस (महाजाल जीआयएस) वापरून कोणीही ऑनलाइन जीआयएस नकाशे तयार करू शकतो आणि अक्षरशः प्रत्येकासह सामायिक केला जाऊ शकतो. हे नकाशे जीआयएसला जिवंत करतात आणि आपल्यासोबत आपल्या स्मार्टफोन आणि टॅब्लेटवर कार्यान्वित करू शकतात. ऑनलाइन नकाशांनी संगणकीय आणि वेबचे कायमचे रूपांतर केले आहे.
पारंपरिक छापलेले नकाशे सुद्धा महत्त्वाचे आहेत कारण ते आपल्याला समस्या किंवा परिस्थितीचा विस्तृत संदर्भ पटकन समजून घेण्यास मदत करतात. सर्वोत्तम छापलेले नकाशे ही कलाकृतीची खरी कामे आहेत. ती आपल्या भावना आणि कल्पनाशक्तीला उत्तेजन देतात. ऐवढेच नव्हे तर ते तुलनात्मक मोठ्या स्वरूपाचे दस्तऐवज आहे जे इतक्या मोठ्या प्रमाणात माहिती इतक्या प्रभावीपणे आणि इतक्या सुंदरपणे प्रेषित करते आणि आयोजित करते.
दरम्यान, एक मोठी ऑनलाइन निर्देशन क्रांती सुरू आहे आणि याचे परिणाम दूरगामी आहेत. आपल्या सर्वांना माहीत आहे की ग्राहक नकाशे स्मार्टफोन आणि वेबवर सर्वव्यापी आहेत. नकाशा-आधारित अनुप्रयोग नियमितपणे स्मार्टफोन आणि मोबाईल उपकरणांवर सर्वाधिक वापरल्या जाणाऱ्या प्रोग्राममध्ये स्थान मिळवतात. ऑनलाइन नकाशांनी लाखो लोकांना नकाशांसह कसे कार्य करावे हे परिचित केले आहे आणि जगभरातील हे विशाल प्रेक्षक वेब जीआयएस वापरून अधिक काल्पनिक मार्गाने त्यांच्या कार्यावर नकाशे लागू करण्यास तयार आहेत.
भौगोलिक नकाश्यांचा उपयोग : प्रवासासाठी : सुट्टीतील लोक त्यांच्या सहलींसाठी मार्ग तयार करण्यासाठी रस्ते नकाशे वापरतात. रस्ते नकाशे हे कदाचित आज सर्वात जास्त वापरले जाणारे नकाशे आहेत आणि दिशादर्शक नकाशांचा एक उपसंच तयार करतात, ज्यात वैमानिकी आणि समुद्री आलेख, रेल्वेमार्ग जालक नकाशे आणि हायकिंग आणि सायकलिंगचे नकाशे देखील समाविष्ट आहेत.
हवामानशास्त्रज्ञ : हवामानाचा अभ्यास करणारे शास्त्रज्ञ हवामानाचा अंदाज तयार करण्यासाठी हवामान नकाशे वापरतात. जमिनीची वैशिष्ट्ये आणि सध्या जमीन कशी वापरली जाते हे दाखवणाऱ्या नकाशांच्या मदतीने शाळा, महाविद्यालये, हॉटेल्स, बस स्थानक, रेल्वे स्टेशन, बँका, रुग्णालये, उद्याने इ. दैनंदिन गरजेची ठिकाणे दाखवतात किंवा नवीन उभारणीसाठी शहर नियोजनकार याचा वापर करतात. तसेच स्थान माहिती व्यतिरिक्त, नकाशांचा वापर समोच्च रेषा दर्शविण्यासाठी देखील केला जाऊ शकतो जो उंची, तापमान, पर्जन्य इत्यादीचे निरंतर मूल्य दर्शवतो.
कळीचे शब्द : #नकाशा #थीमॅटिक #ठिकाण #हवामान #रस्ते.
संदर्भ :
- https://www.nationalgeographic.org/encyclopedia/map/
- https://www.esri.com/en-us/what-is-gis/overview
- https://en.wikipedia.org/wiki/Map
समीक्षक : अक्षय क्षीरसागर