सामाजिक भांडवल (Social Capital)

जनसंपर्क आणि संघटन संपर्क यांमार्फत मिळविलेले संसाधन म्हणजे सामाजिक भांडवल. कुटुंबातील सदस्य, शेजारी, क्लब, राजकीय पक्ष, मित्रमैत्रिणी आणि सहकारी यांच्या संपर्कातून तयार होणारे सामाजिक संपर्काचे जाळे याद्वारे सामाजिक भांडवल मिळविता येते. एखादा व्यक्ती परस्पर ओळखीच्या आणि संस्थात्मक संबंधांतून निर्माण झालेल्या गटांमुळे, सामाजिक जाळ्यांमुळे वास्तवातील किंवा संभवनीय संसाधनांवरील मालकी प्राप्त करत असतो. सामाजिक भांडवल ही प्रसिद्ध फ्रेंच तत्त्वज्ञ आणि समाजशास्त्रज्ञ पिअर बोर्द्यू यांनी मांडलेली एक महत्त्वाची संकल्पना आहे. त्यांच्या मते, ‘भांडवल’ ही संकल्पना केवळ आर्थिक घटकांशी संबंधित नसून ती समाजातील इतरही घटकांशी निगडित आहे. आपल्या सामाजिक पुनरुत्पादनाच्या सिद्धांतात त्यांनी सामाजिक भांडवल ही संकल्पना स्पष्ट केली आहे. भांडवलाचे आर्थिक भांडवल, सांस्कृतिक भांडवल, सामाजिक भांडवल आणि प्रतिकात्मक भांडवल असे चार प्रकार असतात, असे त्यांनी प्रतिपादित केले. त्यांतील सामाजिक भांडवल ही सामूहिक मालकी नसून वैयक्तिक संपदा आहे, जी प्रामुख्याने व्यक्तीचे सामाजिक स्थान अथवा दर्जा यांवरून प्राप्त होते. सामाजिक भांडवल समूहातील सर्व सदस्यांना समान पातळीवर प्राप्त होत नसून ते वैयक्तिक प्रयत्नांच्या माध्यमातून समाजातील दर्जा उंचाविण्याच्या माध्यमातून प्राप्त होते. समाजातील स्थान, दर्जा यांबरोबरच नावलौकीकाद्वारे सामाजिक भांडवल वृद्धिंगत करता येते.

एका विशिष्ट गटातील सदस्यत्व मिळणे याचा समावेश सामाजिक भांडवलात होतो. या गटामध्ये समाविष्ट होण्यासाठी, तसेच गटातील सदस्यत्व टिकविण्यासाठी गटातील सदस्य परस्परांमध्ये भेटवस्तू, लग्नप्रस्ताव इत्यादींची देवाणघेवाण करीत असतात. विशिष्ट गटातील सदस्यत्व त्याच्या प्रत्येक सदस्यासाठी सामूहिकपणे मिळविलेल्या भांडवलाच्या स्वरूपात एक आधार बनते. हे संबंध केवळ व्यावहारिक पातळीवर भौतिक किंवा प्रतिकात्मक देवाणघेवाणीमध्ये अस्तित्वात असू शकतात, ज्याद्वारे ते टिकून राहण्यास मदत होते. त्यातून संबंधाचे सामाजिक रीत्या संस्थीकरण झालेले असू शकते. उदा., कुटुंबाच्या एकसमान आडनावाच्या वापरातून सामाजिक संपर्काचे जाळे विस्तारण्यास आणि पर्यायाने अधिक सामाजिक भांडवल संपादित करण्यास मदत होते.

सामाजिक भांडवलामध्ये संपर्काच्या जाळ्याचे आकारमान महत्त्वाचे नसून संपर्कातील जाळ्यांत उपलब्ध असलेली संसाधने आणि लोक, तसेच त्यात इतरांना सहभागी करून घेण्याची इच्छा या गोष्टी निर्णायक ठरतात. म्हणजेच, सामाजिक भांडवलासाठी ज्या लोकांकडून मदतीची अपेक्षा केली जाऊ शकते आणि ज्यांच्याकडे मदत करण्यासाठीची संसाधने (संपर्क जाळ्याच्या स्वरूपात) उपलब्ध आहेत, अशा दोन्हींचे एकत्रीकरण होय. संपर्काच्या जाळ्यातून उपलब्ध होणाऱ्या संसाधनांमध्ये सामाजिक भांडवल असलेल्या गटातील सदस्यांच्या आर्थिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक संसाधनांचा समावेश होतो. सामाजिक भांडवल उपलब्ध होण्यामध्ये तुम्ही किती लोकांना ओळखता, यापेक्षा तुम्ही कोणत्या हुद्द्यावर असलेल्या व्यक्तीला ओळखता, त्याचे तुमच्याशी असलेले संबंध हे महत्त्वाचे ठरते. व्यक्तीच्या सामाजिक संबंधांच्या जाळ्यामुळे एखाद्या गोष्टीसंदर्भात थेट मदत आणि माहिती मिळवता येऊ शकते, ही सामाजिक भांडवलाच्या परिणामामागील महत्त्वाची यंत्रणा आहे. उदा., शिक्षण आणि व्यवसायाच्या क्षेत्रात सामाजिक भांडवल महत्त्वाचे निर्णायक सिद्ध झाले आहे.

सामाजिक भांडवल पालकांकडून प्रसारित होऊ शकते; परंतु व्यक्ती त्याच्या व्यवसायादरम्यान आणि इतर संघटनांमार्फत ते मोठ्या पातळीवर मिळवत असते. उदा., सेवाभावी संस्था, सहकारी संस्था, शेजारी इत्यादी. प्रामुख्याने संस्थात्मक नातेसंबंध हे परस्पर सहकार्य आणि मान्यता यांतून घट्ट होत असतात. ज्यामुळे व्यक्तीला सामाजिक भांडवल वाढविण्यास मदत होते. बोर्द्यू असे म्हणतात की, ऐतिहासिक काळानुसार आणि समाजानुसार आर्थिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक भांडवलाचे मूल्य बदलत असते.

सामाजिक भांडवल ही संकल्पना समाजामध्ये विविध गट आपले वर्चस्व कशाप्रकारे टिकवून ठेवतात, हे समजण्यास महत्त्वाची ठरते. त्याच प्रमाणे सामाजिक पुनरुत्पादनात सांस्कृतिक भांडवलाबरोबरच सामाजिक भांडवल कशा प्रकारे महत्त्वाची भूमिका बजावते, हे स्पष्ट करते. समाजातील बहुतांश क्षेत्रात संधी उपलब्ध करून देण्यात सामाजिक भांडवल निर्णायक ठरते.

संदर्भ : Cuff, E. C.; Sharrock, W. W.; Francis, D. W., Perspectives in Sociology, London, 1990.

समीक्षक : संदीप चौधरी