(प्रस्तावना) | विद्याव्यासंगी सहायक : संतोष गेडाम
मानवी जीवनाच्या विविध अंगांचा व्यवस्थित रित्या अभ्यास करता यावा म्हणून वेगवेगळी सामाजिक शास्त्रे युरोपमध्ये सर्वप्रथम उदयाला आली. युरोपमध्ये ज्या क्रांत्या (प्रबोधन, विज्ञान, औधोगिक) झाल्या त्यानंतर सामाजिकशास्त्रे वेगाने विकसित झाली. ज्या प्रकारचे भौतिक वास्तव त्या त्या काळात असतात, त्या वास्तवानुसारच त्या त्या काळातील ज्ञानशाखा विकसित होत जातात. म्हणजे युरोपातील भांडवलशाही समाजाच्या गरजेनुसार सामाजिक शास्त्रे विकसित होत गेली. सुरुवातीच्या टप्प्यात ही सामाजिक शास्त्रे मूल्यात्मक, आदर्शवादी होती; तर दुसऱ्या टप्प्यात ती अनुभववादी तसेच वास्तववादी बनत गेली. या दोन्हीची समिक्षा पुढे चिकित्सकपणे केली गेली. भारतामध्ये समाजशास्त्राचा उदय हा वासाहतिक काळात झाल्यामुळे सुरुवातीच्या टप्प्यावर भारतातील समाजशास्त्रावर वसाहतवादी दृष्टीकोणाचा मोठा प्रभाव राहिला होता; परंतु नंतरच्या काळात मात्र एत्तदेशीय समाजशास्त्राच्या विकासाचे जे प्रयत्न झाले त्यात एकीकडे पौर्वात्यवादी, तर दुसरीकडे राष्ट्रवादी तत्त्व प्रणालींचा प्रभाव होता.

भारतीय समाजशास्त्राच्या विकासाचा महत्त्वाचा टप्पा १९६० च्या उतारार्धात पाहायला मिळतो. दलित चळवळ, स्त्री चळवळ, पर्यावरण चळवळ, शेतकरी आंदोलने, कामगार, भटक्या-विमुक्तांच्या व आदिवासींच्या चळवळीतून समाजशास्त्राच्या रूढ चौकटीला हादरे बसण्यास सुरुवात झाली. त्यातूनच सामाजशास्त्रापुढे समकालीन चिकित्सक, समग्र आकलनासाठी नव्या संकल्पना, नवे सिद्धांत, नवे पद्धतीशास्त्र व नवी तंत्र निर्माण करण्याचे आव्हान उभे राहिले.

आज जागतिकीकरणाच्या या टप्प्यावर आपला समाज ज्या गुंतागुंतीच्या, क्लिष्ट अशा प्रक्रियांनी वेढला आहे त्या संदर्भात समाजशास्त्राचे महत्त्व, उपयुक्तता समजून घेण्यासाठी व समाजातील गुंतागुतीच्या प्रश्नांची उकल करण्यासाठी समाजशास्त्र या ज्ञानशाखेतील नवनवीन संशोधनात्मक ज्ञान संकलित करणे अत्यावश्यक आहे.

या समाजशास्त्र ज्ञानमंडळाचा प्रमुख उद्देश हा समाजशास्त्रीय मुलभूत संकल्पना, सिद्धांत, पद्धती, जागतिक, भारतीय तसेच महाराष्ट्रातील सामाजशास्त्रज्ञ यांचा योगदानात्मक परिचय, समाजातील सामाजिक-सांस्कृतिक प्रश्न, समाजशास्त्रातील विविध दृष्टीकोन, महत्त्वपूर्ण ग्रंथ, संघटना-संस्था इत्यादी संदर्भातील विविध नोंदींच्या आधारावर समाजशास्त्राचा एक चिकित्सक व विमर्षात्मक ज्ञानशाखा म्हणून विकास घडवून आणणे हा आहे. त्याचबरोबर समाजातील विद्यार्थी, सामाजिक कार्यकर्ते, लोकप्रतिनिधी, धोरणकर्ते, पत्रकार, संशोधक व अभ्यासक, तसेच सर्व सामान्य वाचक यांना एक महत्त्वपूर्ण असा समाजशास्त्रीय ज्ञानाचा स्रोत निर्माण करून देऊन चिकित्सक व ज्ञानसंपन्न समाजनिर्मितीस हातभार लावणे हासुद्धा उद्देश आहे.

अक्षय रमणलाल देसाई (A. R. Desai)

अक्षय रमणलाल देसाई

देसाई, अक्षय रमणलाल (Desai, A. R.) : (१६ एप्रिल, १९१५ – १२ नोव्हेंबर, १९९४). प्रसिद्ध समाजशास्त्रज्ञ आणि मार्क्सवादी विचारवंत. देसाई ...
अवर्षण (Drought)

अवर्षण

सातत्याने सरासरी पावसापेक्षा कमी पाऊस पडल्यामुळे किंवा अनियमित पाऊस पडल्यामुळे किंवा काहीच पाऊन न पडल्यामुळे एखाद्या प्रदेशात निर्माण होणारी जलीयस्थिती ...
असंघटित क्षेत्र (Unorganized Sector)

असंघटित क्षेत्र

खाजगी व्यवसाय क्षेत्र किंवा अत्यल्प कर्मचारी असलेले घरगुती व्यवसाय क्षेत्र यांचा समावेश असंघटित क्षेत्रामध्ये होतो. या व्यवसाय क्षेत्रास अनौपचारिक क्षेत्र ...
आंतरजालीय समाज (Network Society)

आंतरजालीय समाज

आंतरजालीय समाज हा एक अस्पष्ट असा विस्तीर्ण समूह आहे, जो एकाच वेळेस असंख्य लोकांनी जोडलेला असतो; परंतु समूहाची वैशिष्ट्ये आणि ...
आत्माराम पांडुरंग तर्खडकर (Atmaram Pandurang)

आत्माराम पांडुरंग तर्खडकर

तर्खडकर, आत्माराम पांडुरंग : (२३ डिसेंबर १८२३- २६ एप्रिल १८९८). महाराष्ट्रातील एक थोर समाजसुधारक, परमहंस सभेचे संस्थापक सदस्य, प्रार्थना समाजाचे ...
इंडियन पिपल्स थिएटर असोसिएशन - इप्टा (Indian People's Theatre Association - IPTA)

इंडियन पिपल्स थिएटर असोसिएशन – इप्टा

भारतातील कलावंतांची एक सर्वांत जुनी संस्था. भारतभर ती ‘इप्टा’ या नावाने ओळखली जाते. स्वातंत्र्य लढ्याच्या वाटचालीबरोबरच दुसर्‍या महायुद्धाच्या पार्श्वभूमिवर समाजात ...
इमान्युएल वॉलरस्टाइन (Immanuel Wallerstein)

इमान्युएल वॉलरस्टाइन

वॉलरस्टाइन, इमान्युएल (Wallerstein, Immanuel) : (२८ सप्टेंबर १९३० – ३१ ऑगस्ट २०१९). प्रसिद्ध अमेरिकन समाजशास्त्रज्ञ व जागतिक-व्यवस्थाप्रणाली सिद्धांताचे जनक. त्यांनी ...
इरविंग गौफमन (Erving Goffman)

इरविंग गौफमन

गौफमन, इरविंग (Goffman, Erving) : (११ जून १९२२ – १९ नोव्हेंबर १९८२). विसाव्या शतकातील प्रसिद्ध कॅनेडियन-अमेरिकन सामाजिक सिद्धांतकार व समाजशास्त्रज्ञ ...
उच्च शिक्षणाचे खाजगीकरण (Privatization of Higher Education)

उच्च शिक्षणाचे खाजगीकरण

नव्वदच्या दशकानंतर खाजगीकरण हा शब्द मानवाच्या सार्वजनिक जीवनाचा मोठा भाग बनला असून आज शासनाद्वारे समाजातील अनेक मुलभूत क्षेत्रांचे खाजगीकरण केले ...
उत्तर-औद्योगिक समाज (Post-Industrial Society)

उत्तर-औद्योगिक समाज 

सेवाक्षेत्र व उच्चतम तंत्रज्ञानावर आधारलेली एक उत्पादन व्यवस्था म्हणजे उत्तर-औद्योगिक अर्थव्यवस्था होय. डॅनियल बेल यांनी १९७० च्या दशकाच्या पूर्वार्धात ‘उत्तर-उद्योगवाद’ ...
कलेचे समाजशास्त्र (Sociology of Art)

कलेचे समाजशास्त्र

कला आणि समाजशास्त्र यांच्यातील नाते खूप गुंतागुंतीचे आहे. कलेचे समाजशास्त्र असा ढोबळ शब्दप्रयोग केला जात असला, तरी कलांचे समाजशास्त्र अशी ...
गेल ऑम्वेट (Gail Omvedt)

गेल ऑम्वेट

ऑम्वेट, गेल (Omvedt, Gail) : (२ ऑगस्ट १९४१ – २५ ऑगस्ट २०२१). प्रसिद्ध भारतीय-अमेरिकन समाजशास्त्रज्ञ, आंतरराष्ट्रीय किर्तीच्या संशोधिका आणि दलित ...
घरकाम (Domestic Work)

घरकाम

व्यक्तीच्या आयुष्यात कामाला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. व्यक्ती आपली उपजीविका किंवा उदरनिर्वाह करण्यासाठी कोणत्या ना कोणत्या प्रकारचे काम करीत असतो. सर्वसामान्यपणे, ...
जत्रा (Fair)

जत्रा

एखाद्या देवतेच्या उत्सवासाठी अथवा एखाद्या सत्पुरुषाच्या जयंती वा पुण्यतिथी उत्सवासाठी अथवा एखाद्या तीर्थक्षेत्री वर्षातून ठराविक दिवशी वा ठराविक कालानंतर गावोगावच्या ...
जनाक्का शिंदे (Janakka Shinde)

जनाक्का शिंदे

शिंदे, जनाक्का : (१८७८ – २८ एप्रिल १९५६). महाराष्ट्रातील एक सामाजिक कार्यकर्त्या आणि थोर समाजसुधारक विठ्ठल रामजी शिंदे यांच्या लहान ...
जमातवाद (Communalism)

जमातवाद

दोन समुदायांमध्ये धर्माच्या आधारावर संघर्ष निर्माण होणे म्हणजे जमातवाद. वसाहतकाळापासून जमातवादाचा प्रश्न हा भारतातील एक महत्त्वाचा सामाजिक, तसेच राजकीय प्रश्न ...
जमीनधारणा (Landholding)

जमीनधारणा

भूधारणा. जमिनीवर स्वत:चा मालकी हक्क असणे व तिच्याबाबतीत सर्व निर्णय घेण्याची सत्ता असणे म्हणजे जमीनधारणा होय. ती एक व्यवस्था किंवा ...
जागतिकीकरण (Globalization)

जागतिकीकरण

जागतिकीकरण ही संकल्पना खूप व्यामिश्र, बहुआयामी आणि विवादित आहे. जागतिकीकरण ही एक संकल्पना किंवा प्रक्रिया असून तीमध्ये वस्तू, सेवा, ज्ञान, ...
ज्युडिथ बटलर (Judith Butler)

ज्युडिथ बटलर

बटलर, ज्युडिथ, (Butler, Judith) : (२ फेब्रुवारी १९५६.). अमेरिकन सिद्धांतवादी आणि तत्त्वज्ञानाच्या एक अभ्यासक. बटलर यांचा जन्म अमेरिकेतील क्लीव्हलँड शहर, ...
डिस्कुलिंग सोसायटी (Deschooling Society)

डिस्कुलिंग सोसायटी

शिक्षण क्षेत्रात अतिशय महत्त्वपूर्ण मानले जाणारे एक पुस्तक. प्रसिद्ध ऑस्ट्रियन शिक्षणतज्ज्ञ, धर्मशास्त्रज्ञ, तत्त्वज्ञ आणि सामाजिक समीक्षक इव्हान इलिच यांचे १९७१ ...
Loading...