दक्षिण आफ्रिकेतील एक प्रसिद्ध पुरातत्त्वीय आणि जागतिक वारसा स्थळ. मानवजातीच्या उत्क्रांतीसंदर्भात दक्षिण आफ्रिकेची राजधानी जोहान्सबर्गच्या (जोहॅनिसबर्ग) पश्चिमेस स्थित काही महत्त्वपूर्ण स्थळे असणाऱ्या प्रदेशाला मानवी उत्क्रांतीचा पाळणा (Cradle of Humankind) असे संबोधिले जाते. १९९९ मध्ये यूनेस्कोने (संयुक्त राष्ट्रांची शैक्षणिक, वैज्ञानिक व सांस्कृतिक संघटना) या प्रदेशाला जागतिक वारसा स्थळ म्हणून घोषित केले. या प्रदेशात क्रोमड्राय, स्टर्कफोन्तेन, ड्रायमोलेन आणि स्वार्टक्रान्स यांसह अनेक स्थळांचा समावेश होतो. या स्थळांवर सुमारे २० लाख वर्षांपूर्वीचे मानवी जीवाश्मांचे शेकडो अवशेष मिळाले आहेत.
स्वार्टक्रान्स येथील चुनखडीच्या गुहेचा शोध १९४८ मध्ये लागला आणि जीवाश्मशास्त्रज्ञ रॉबर्ट ब्रूम यांनी प्रारंभिक उत्खनन केले. यामध्ये पॅरान्थ्रोपस रोबस्टस आणि मानवी प्रजातीचे जीवाश्म एकाच ठिकाणी पहिल्यांदा मिळाले. यावरून असे म्हणता येते की या दोन्ही प्रजाती समकालीन आहेत. या गुहेत जमा झालेले अवसाद आणि कोणाश्मच्या (breccia) उत्खननातून एकूण ५ स्तर (मेंबर) आरेखित केले आहेत.
स्तर १ आणि स्तर २ हे सुरुवातीच्या उत्खननात अधोरेखित झाले. परंतु नंतरच्या उत्खननातून असे दिसून आले की, गुहेत जमा झालेले अवसाद हे भरण आणि क्षरण चक्रामुळे गुंतागुतीचे आहेत. स्तर ३, ४ आणि ५ हे नव्याने ओळखण्यात आले. प्रत्येक स्तर हा एका क्षरणात्मक विसंगतीने (erosional disconformity) विलग झालेला आहे. स्तर १ आणि २ हे बाह्य गुहेचा भाग असून स्तर ३ ते ५ हे प्रामुख्याने गुहेच्या अंतर्गत भागात स्थित आहेत.
स्तर – १ : या स्तराचे दोन भाग आहेत. एक लटकणारा (Hanging Remnants-HR) आणि दुसरा सर्वांत खालचा भाग (Lower Bank-LB). या स्तरातून प्रामुख्याने पॅरान्थ्रोपस रोबस्टस आणि मानवी (होमो) प्रजातीचे शेकडो जीवाश्म, प्राण्यांच्या हाडांपासून बनविलेली छिद्रेयुक्त हत्यारे आणि ओल्डॊवान संस्कृतीची दगडी हत्यारे सापडली. या स्तरातून मिळालेल्या पॅरान्थ्रोपस रोबस्टस प्रजातीच्या जीवाश्मांची संख्या जास्त असून अंदाजे ९९ जणांचे जीवाश्म असावेत असा दावा करण्यात आला आहे. या व्यतिरिक्त विलुप्त झालेल्या प्राण्यांची असंख्य अश्मीभूत हाडे सापडली आहेत. या स्तराचा काळ वैश्विक किरणजन्य न्यूक्लाइड कालमापन (कॉस्मोजेनिक न्यूक्लाइड बेरिअल) पद्धतीनुसार (26Al आणि 10Be) १८ ते २० दशलक्ष वर्षपूर्व असा आहे. पॅरान्थ्रोपस रोबस्टस प्रजातीच्या मानवाच्या हाताच्या जीवाश्मांचा अभ्यास (functional morphology) असे दर्शवितो की, हे हात अचूकपणे पकड करण्यास समर्थ होते.
स्तर – २ : या स्तरातून स्तर -१ प्रमाणेच अवशेष मिळाले असून यात मानवी प्रजातीच्या कवटीच्या जीवाश्मांचा समावेश आहे. हे जीवाश्म अंदाजे १७ जणांचे असावेत. हा स्तर ‘स्तर – १’ इतकाच जुना असावा.
स्तर – ३ : या स्तरातून प्राण्यांची अश्मीभूत हाडे सापडली आहेत. यात प्रामुख्याने आफ्रिकेत मिळणारे जंगली मांजर आणि बॅबून वानर यांचा समावेश आहे. या स्तराचे कालमापन इलेक्ट्रॉन संस्पंदन कालमापन (इलेक्ट्रॉन स्पिन रेझोनन्स) पद्धतीचा वापर करून १० ते १२ लाख वर्षपूर्व असे केले आहे. याच स्तरातून मिळालेली जळालेल्या अवस्थेतील अश्मीभूत हाडे असे दर्शवितात की, साधारण १० ते १२ लाख वर्षांपूर्वी मानवनिर्मित आगीचा वापर झाला होता.
स्तर – ४ : हा स्तर जेथे आहे तेथे पोहोचणे अवघड असल्याने या स्तराच्या अगदी छोट्या भागात उत्खनन करण्यात आले, परंतु त्यामध्ये एकही प्राचीन अवशेष प्राप्त झाला नाही.
स्तर – ५ : हा स्तर कार्बन १४ कालमापनानुसार ११ हजार वर्षांपूर्वीचा असून यात काही प्राण्यांची अश्मीभूत हाडे मिळाली आहेत. यात विलुप्त झालेल्या स्प्रिंगबक जातीच्या (Antidorcas bondi) हरणांचा समावेश आहे.
याशिवाय स्वार्टक्रान्स गुहेत मोठ्या प्रमाणात प्राण्यांच्या हाडांपासून बनवलेली हत्यारे मिळाली आहेत. सुरुवातीच्या अभ्यासकांनी हाडांच्या हत्यारांचा वापर कंद खोदण्यासाठी केला असावा असे म्हटले होते. परंतु नवीन अभ्यासातून असे निष्पन्न झाले आहे की, अशी हत्यारे ही वाळवीचा ढिगारा खोदून कीटक गोळा करून खाण्यासाठी होत होता. यावरून असे सिद्ध होते की, आरंभिक काळातील आदिमानव कीटकभक्षण करत होते; तथापि अशी हत्यारे या गुहेत कोणत्या मानवाने वापरली यासंबंधी संशोधनाच्या या टप्प्यावर स्पष्ट होत नाही.
मोठ्या प्रमाणात मिळालेल्या प्राण्यांच्या अश्मीभूत अवशेषांमध्ये लुप्त झालेले खूप मोठे वक्राकार दात असलेले शिकारी मांजर (saber tooth cat) या प्रजातींमधील डिनोफेलिस हा प्राणी प्रायमेट किलर होता. अशा प्राण्यांची शिकार आदिमानवाने (होमिनीनने) केली की, या प्राण्याने आदिमानवाची (होमिनीनची) शिकार केली? यांसंबंधी सी. के. ब्रेन यांनी १९८१ मध्ये लिहिलेल्या पुस्तकात असे म्हटले आहे की, आदिमानव हे सेबर टूथ मांजर या जातीतील प्राण्यांचे भक्षक होते.
स्वार्टक्रान्स गुहेमध्ये मिळालेल्या जीवाश्मांचा विविधांगांनी अभ्यास सुरू आहे. येथे मिळालेल्या मानवी पायाच्या घोट्याच्या हाडाचा रोगनिदानशास्त्रीय (पॅथॉलॉजिकल) अभ्यासातून होमिनीन्समध्ये कर्करोगाच्या सर्वांत जुन्या ज्ञात पुराव्याचा शोध एका प्रकाशित लेखामध्ये प्रसिद्ध झाला आहे (२०१६).
स्वार्टक्रान्स गुहेमध्ये मानवी उत्क्रांती आणि अश्मयुगीन संस्कृतीचा विकास यासंबंधी अनेक पुरावे मिळाल्यामुळे या स्थळाला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. काही असाधारण पुरावे खालीलप्रमाणे :
१. येथे पॅरान्थ्रोपस रोबस्टस या प्रजातीच्या २६ पेक्षा जास्त व्यक्तींचे जीवाश्माचे सर्वांत मोठे भांडार मिळाले.
२. दोन भिन्न होमिनीड वंशाच्या [पॅरान्थ्रोपस आणि मानव(होमो)] सह-अस्तित्वाचा पहिला पुरावा
३. अग्नीच्या नियंत्रित वापरासाठीचा पहिला आणि सर्वांत जुना पुरावा (१० लक्ष वर्षपूर्व)
४. प्राण्याच्या हाडांपासून बनविलेल्या हत्यारांचा पहिला आणि सर्वांत जुना पुरावा (१७ लक्ष वर्षपूर्व)
संदर्भ :
- Brain, C. K., The Hunters or the Hunted? An Introduction to African Cave Taphonomy, University of Chicago Press, Chicago, 1981.
- Brain, C. K. & Sillent, A., ‘Evidence from the Swartkrans cave for the earliest use of fire’, Nature, 336, pp. 464–466, 1988.
- Brain, C. K. & Watson, V., ‘A Guide to the Swartkrans Early Hominid Cave Site’, Annals of the Transvaal Museum, 35(25), pp. 343-365, 1992.
- Odes Edward J.; Randolph-Quinney, Patrick S.; Steyn, M.; Throckmorton, Zach; Smilg, Jacqueline S.; Zipfel, Bernhard; Augustine, Tanya N.; Beer, Frikkie De; Hoffman, Jakobus W.; Franklin, Ryan D. & Berger, Lee R. ‘Earliest hominin cancer: 1.7-million-year old osteosarcoma from Swartkrans Cave, South Africa’, South African Journal of Science, 112, pp.1-5, 2016.
समीक्षक : जयेंद्र जोगळेकर
