लिंगभाव (Gender)

स्त्रिया आणि पुरुष यांच्या शरीररचनांमध्ये फरक आहे; पण समाजामध्ये स्त्रिया आणि पुरुषांबाबत जे भेदभाव केले जातात, त्या सर्वांचे कारण आपल्याला त्यांच्या शारीरिक फरकांमध्ये सापडेलच असे नाही. शारीरिक फरकांव्यतिरिक्त स्त्रिया आणि पुरुष यांच्यामध्ये जे सामाजिक, सांस्कृतिक फरक करून त्या आधारावर जे भेदभाव केले जातात, त्याला लिंगभाव असे म्हणतात. समाजातील स्त्री-पुरुष विषमतेचे अचूक वर्णन व विश्लेषण करण्यासाठी लिंगभाव हा एक महत्त्वाचा विश्लेषणाचा कोटीक्रम विकसित करण्यात आला.

लिंगभाव हा शब्दप्रयोग समाजशास्त्रीय अर्थाने जेव्हा आपण करतो, तेव्हा त्याला एक विशिष्ट अर्थ असतो. या नवीन अर्थानुसार ‘जेंडर’ या संज्ञेचा वापर स्त्री व पुरुषांची सामाजिक व सांस्कृतिक व्याख्या स्पष्ट करण्यासाठी करतात, ज्याला लिंगभाव असे म्हणतात. स्त्री-पुरुषांचे सामाजिक स्थान व भूमिका यांत समाजात जो भेद केला जातो, तो समजून घेण्यासाठी या संकल्पनेचा उपयोग होतो. उदा., सर्वसाधारणपणे स्त्रियांच्या दुय्यमत्वाचे कारण त्यांच्या शरीर रचनेत आहे, असे मानण्याची प्रवृत्ती असते. अनेक शतके असेच मानले गेले की, स्त्री व पुरुषांच्या भूमिका व त्यांचा समाजातील दर्जा हा त्यांच्या जैविक (शारीरिक) वैशिष्ट्यांनी ठरतो. म्हणूनच या भूमिका व त्या आधारावर त्यांचा ठरवलेला दर्जा या दोन्हीही बाबी नैसर्गिक आहेत व कधीही न बदलता येणाऱ्या आहेत. म्हणजेच, स्त्रियांच्या दुय्यमत्वाचे कारण त्यांचे ‘विशिष्ट असे शरीर’ हे मानले की, हे दुय्यमत्व ‘नैसर्गिक’ ठरविणे सोपे जाते आणि अशा ‘नैसर्गिक’ विषमतेची दखल घेण्याचा प्रश्नच उद्भवत नाही. लिंगभाव ही संकल्पना याच स्त्रियांच्या दुय्यमत्वाला ‘नैसर्गिक’ ठरविणाऱ्या विचारासरणीचा प्रतिवाद करण्यासाठी उपयोगी ठरते.

स्त्री जन्मत नसते, ती घडविली जाते. म्हणजेच पितृसत्ताक व्यवस्था स्वतःच्या टिकावासाठी ‘स्त्रीत्वाचे’ आणि ‘पुरुषत्वाचे’ साचे बनवत असते. या साच्यांच्याच आधारे आपण स्त्री म्हणजे काय आणि पुरुष म्हणजे काय हे शिकत असतो आणि त्याचे आंतरीकरण देखील करत असतो. म्हणजेच, स्त्री आणि पुरुषांची कुटुंबात वाढ होत असताना कळत-नकळत लहानसहान बाबींमधून मुलींना ‘स्त्रीत्वाच्या’ आणि मुलांना ‘पुरुषत्वाच्या’ साच्यात घडविण्याचा प्रयत्न केला जातो. समाजातील सामाजिक, आर्थिक, धार्मिक तसेच सांस्कृतिक ‘संस्कारातून’ बाईचे ‘बाईपण’ आणि पुरुषाचे ‘पुरुषपण’ घडविले जाते. उदा., मुलीला खेळण्यासाठी बाहुली, भातुकलीच्या खेळातील भांडीकुंडी दिली जातात; तर मुलांना चेंडू, मोटार, भोवरा इत्यादी दिले जाते. मुलगा जर रडत किंवा लाजत असेल, तर त्याला सहजपणे म्हणतात की, रडायला किंवा लाजायला तू मुलगी आहेस का? एखादी मुलगी उड्या मारत असेल, मोठ्याने हसत, बोलत असेल, तर तिला ’मुलींसारखी वाग’, असा सल्ला दिला जातो.

स्त्रीवादी सिद्धांकनाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यावर ‘लिंग’ आणि ‘लिंगभाव’ या दोन संज्ञांमध्ये केला गेलेला मुलभूत फरक हा लिंगभाव या संकल्पनेचे मूळ आहे. ‘लिंग’ हे नैसर्गिक असून ते जीवशास्त्रीय आहे. स्त्री व पुरुषांमधील जननेंद्रीयांशी निगडित जो फरक आहे, तो म्हणजे लिंगभेद. लिंगातील भेद हे प्रामुख्याने प्रजनन प्रक्रियेतील स्त्री व पुरुषांच्या विशिष्ट कार्यावर अवलंबून आहेत. लिंग हे शक्यतो सहजपणे बदलता येत नाही. लिंग हे सर्वत्र सारखे असते, म्हणजेच स्थिर असते. याउलट, ‘लिंगभाव’ हा सांस्कृतिक व सामाजिक असून मनुष्यनिर्मित आहे. स्त्री व पुरुषांमध्ये समाजात भूमिका, गुण, वर्तनप्रकार, जबाबदाऱ्या इत्यादींनुसार जे विभाजन व भेद केले जातात, ते लिंगभावाच्या आधारावर. त्यामुळेच हे विभाजन व भेद नैसर्गिक नसून सामाजिक असतात. ते काळ, संस्कृती, कुटुंबा-कुटुंबांनुसारसुद्धा बदलतात, बदलता येतात. थोडक्यात, लिंगभाव या संकल्पनेच्या आधारावर केला गेलेला ‘लिंग’ आणि ‘लिंगभाव’ यांतील फरक आपल्याला हे सांगतो की, स्त्री आणि पुरुषांमधील जननेंद्रीयांशी निगडित फरकाखेरीज व पुनरुत्पादनाच्या कार्यातील फारकाखेरीज इतर सर्व फरक किंवा भेद जे आपण ‘नैसर्गिक’ मानले आहेत व गृहीत धरले आहेत, ते मुळात नैसर्गिक नाहीत. ते मानवनिर्मित, समाजनिर्मित आहेत. अशा समाजनिर्मित विभाजनात स्त्री-पुरुष विषमतेची मुळे दडलेली आहेत; परंतु लिंग आणि लिंगभाव यांमध्ये अशाप्रकारे ‘नैसर्गिक’ व ‘अनैसर्गिकतेच्या’ तत्त्वावर वर्गीकरण करण्यासंदर्भाविषयीचे सिद्धांकन किंवा चर्चा आता पुढे गेलेली दिसते.

आधी ‘लिंग’ येते आणि मगच सामाजिक संरचनामधून ‘स्त्रीसुलभ’ स्त्री आणि ‘पुरुषी’ पुरुष घडविला जातो. या सुरुवातीच्या टप्प्यावरच्या स्त्रीवादी गृहीतकाला वेगवेगळ्या प्रकारे स्त्रीवाद्यांनी आव्हान दिले आहे. ख्रिस्टीन डेल्फी यांच्या मते, ‘शारीरिक भिन्नत्वावर’ आधारित सामाजिक विषमता निर्माण होत नाही, तर समाजामध्ये निर्माण झालेल्या स्त्री-पुरुषांमधील श्रेणीरचनेतून त्यांच्यातील नैसर्गिक मानल्या गेलेल्या शारीरिक किंवा जैविक भिन्नत्वाला आकार दिला जातो. समाजात श्रेणीरचना निर्माण होऊन त्यात काही वर्चस्वशाली, तर काही दडपलेले गट असतात. स्त्री आणि पुरुष यांच्यामध्ये असे सत्तासंबंध प्रस्थापित झाल्यावर त्याचे नैसर्गिकीकरण करून समर्थन करण्यासाठी स्त्री-पुरुषांमध्ये शारीरिक पातळीवरच अटळ असे भिन्नत्व कसे आहे आणि त्यामुळेच त्यासंदर्भातील विषमता या अटळ आणि नैसर्गिक भिन्नत्वाचाच कसा परिपाक आहे, असे मांडले जाते.

मूळ अशा शारीरिक लिंगावर आधारित लिंगभाव घडतो, असे नसून ‘स्त्री’ आणि ‘पुरुष’ यांच्या ‘बायकी स्त्री’ आणि ‘पुरुषी पुरुष’ या त्यांच्या भूमिका वठवून स्त्रीत्व आणि पुरुषत्व सादरीकरणातून प्रस्तुत केले जाते. यात सादरीकरण म्हणजे केवळ स्त्री आणि पुरुषांच्या साच्याचे अनुकरण नाही, तर व्यक्ती तत्कालीन संदर्भानुसार भूमिका वठवतात. भिन्नलिंगी अस्मितांच्या पलीकडे जाऊन समलिंगी लैंगिक अस्मितांचे वर्णन, अनुभव पाहिले असता सादरीकरण कसे केले जाते, हे लक्षात येते. त्यामुळेच कोणतीही अस्मिता, कोटीक्रम मूळ नाही, तर ते सादरीकरणाद्वारे घडणारे आणि बदलणारे आहे. जॉन स्कॉट यांच्या मते, ‘लिंगभाव फक्त लिंगाने स्त्री-पुरुष अनुभवातून निर्धारित होत नाही, तर वंश, वर्ग, राष्ट्रीयता यांमधून स्त्रीत्व आणि पुरुषत्व घडते. लिंगभावाचा अनुभव त्यामुळेच सार्वत्रिक नसून तो वंश, वर्ग, राष्ट्रीयता यांतून घडतो’.

सुरवातीच्या स्त्रीवादी सिद्धांकनाने गृहीत धरलेल्या लिंग आणि लिंगभाव यांतील नैसर्गीकतेच्या तत्त्वावरील विभाजनाच्या मर्यादा पुढे स्त्रीवादी अभ्याकांनी अधोरेखित केल्या. त्यांनी हेदेखील दाखवून दिले की, ‘स्त्री’ आणि ‘पुरुष’ घडविण्याचे महत्त्वाचे ठिकाण म्हणजे कुटुंब होय. कुटुंबात होणारे मुलींचे आणि मुलग्यांचे सामाजिकीकरण हे पितृसत्तेला अपेक्षित असलेले ‘स्त्रीत्वाचे’ आणि ‘पुरुषत्वाचे’ साचे तयार करण्याचे महत्त्वाचे माध्यम आहे. कुटुंबामध्ये सर्वप्रथम या स्त्री-पुरुषांच्या साच्यांचे आणि स्त्री-पुरुषांमधील श्रमविभाजनाचे रोपण आणि समर्थन केले जाते. रवींद्र रु. प. यांच्या मते, ‘स्त्रीत्वाचा साचा स्त्रियांना शोषित बनवून अंकित ठेवतो, तर पुरुषत्वाच्या साच्यामुळे पुरुषांवर ‘पुरूष’ म्हणून स्वतःला सिद्ध करण्याचे अमानवी दडपण असते. हे अमानवी दडपण त्यांना एकाच वेळेस पुरुषसत्तेचे वाहक आणि अंकितसुद्धा बनवत असते. आपल्या दैनंदिन जीवनातले वर्तनसुद्धा समाजात घडविल्या गेलेल्या स्त्री व पुरुषांमधील भेदानेच प्रभावित झाल्याचे दिसते. म्हणूनच स्त्री-पुरुष विषमतेची बीजे मानवनिर्मित, समाजनिर्मित स्त्रीत्वाच्या व पुरुषत्वाच्या साच्यांमध्ये असून हे साचे निर्माण करणारी आणि त्याचे समर्थन करणारी कुटुंबव्यवस्था ही एक पुरुषसत्तेचे मोठे माध्यम आहे. या प्रक्रियेलाच स्त्रीवादी अभ्यासकांनी लिंगभावात्मक सामाजिकीकरण असे संबोधिले आहे. लिंगभावात्मक जडणघडणीचा मुद्दा हा व त्याचा अभ्यास हे स्त्रीवादी समाजशास्त्रज्ञांकडून पुढे आला.

कुटुंबांव्यतिरिक्त शिक्षण व्यवस्था, प्रसार माध्यमे, व मित्र-मैत्रिणींचा गट हेदेखील अशा प्रकारच्या लिंगभावात्मक सामाजिकीकरणाची म्हणजेच नैसर्गिक मानल्या गेलेल्या, पितृसत्तेला अपेक्षित असलेल्या भेदावर आधारित ‘स्त्रीत्वाच्या’ आणि ‘पुरुषत्वाच्या’ साच्यांमध्ये मुलीना आणि मुलग्यांना घडविले जाण्याची महत्त्वाची माध्यमे आहेत. उदा., शालेय पाठ्यपुस्तकातून, चित्रपटातून, मालिका व जाहिरातींमधून आई ही नेहमी मायाळू, प्रेमळ, त्यागी, काळजी करणारी, स्वयंपाक घरामध्ये काम करणारी दाखविली जाते. याउलट, वडील नेहमी, शिस्तप्रिय, कार्यालयामध्ये काम करणारे, वर्तमानपत्र वाचणारे असे चित्रित केले गेलेले दिसतात. तसेच शाळा महाविद्यालयांमध्ये अभ्यासक्रमाबरोबरच शिक्षकांचा विध्यार्थ्यांसोबतचा व्यवहार, अध्यापन पद्धती, खेळ इत्यादींमधून स्त्री-पुरुषत्वाचे साचे घट्ट केले जातात. उदा., मुलींना रांगोळी, सजावटीची किंवा पाहुण्यांच्या स्वागताची जबाबदारी देणे आणि मुलांना ‘पुरुष सुलभ’ अशी अंग मेहनतीची कामे देणे. लिंगभावानुसार अशा प्रकारच्या विभाजनात गृहीत धरलेले किंवा नैसर्गिक मानले गेलेले स्वभाव गुण मुळात नैसर्गिकरित्या वेगळे नसतात; तर कुटुंब, शिक्षणव्यवस्था, प्रसारमाध्यमे यांद्वारे होणाऱ्या सामाजिकीकरणातून स्त्री व पुरुषांची जी भिन्न प्रकारे जडणघडण केली जाते, त्यातून हे विभाजन निर्माण  होते. या समाजनिर्मित विभाजनामध्येच स्त्री-पुरुष विषमतेची बीजे आहेत. त्यामुळे स्त्री-पुरुष विषमतेविरोधातली लढाई ही ‘स्त्रिया विरुद्ध पुरुष’ अशी नसून पितृसत्तेने निर्माण केलेल्या आणि आपण ‘नैसर्गिक’ मानलेल्या ‘स्त्रीत्वाच्या’ आणि ‘पुरुषत्वाच्या’ साच्यांच्या विरोधातील आहे. तसेच पितृसत्ताक पद्धतीमुळे एक माणूस म्हणून विकास खुरटविते, असे लिंगभाव संकल्पना स्पष्ट करते.

भारतासारख्या जात-वर्गीय समाजरचना असलेल्या देशात ‘स्त्रीत्वाचे’ आणि ‘पुरुषत्वाचे’ साचे जात-वर्ग निहाय बदलतात. त्यामुळे भारतातील जात-पितृसत्ता टिकून राहू शकते. ‘स्त्री’ किंवा ‘भारतीय स्त्री’ हा एकजिनसी कोटीक्रम नसून प्रत्येक स्त्री व पुरुष त्यांच्या जातीच्या, तसेच वर्गाच्या कोंदणात घडलेल्या स्त्रीत्वाच्या व पुरुषत्वाच्या साच्याचे परिपाक आहे. लिंग आणि लिंगभाव यांच्यातील नैसर्गिक वर्गीकरणाला छेद देऊन लिंगभावाचे सामाजिक, सांस्कृतिक संदर्भ अधोरेखित करणारी प्रगत मांडणी ही स्त्री-पुरुष विषमतेच्या प्रश्नासंदर्भातले प्रगत आकलन विकसित होण्यास व त्यावर आधारित राजकीय कृतीकार्याक्रम ठरविण्यास दिशादर्शक ठरत आहे.

संदर्भ :

• तांबे, श्रुती, अनु., लिंगभाव समजून घेताना, मुंबई, २०१०.
• देहाडराय, स्वाती; तांबे, अनघा (संपा), स्त्रियांचे सामाजिक सक्षमीकरण, पुणे, २००९.
• गोखले, करुणा, अनु., द सेकंड सेक्स, पुणे, २०१८.
• Butler, Judith, Gender Trouble : Feminism and the Subversion of Identity, London, 1997.

समीक्षक : स्वाती देहाडराय