प्राचीन अभिजात कलांमधील प्रेरकता व अनुकरणीय आदर्श यांच्यावर आधारित असलेला पाश्चात्त्य कलेच्या इतिहासातील पुनरुज्जीवनवादी संप्रदाय याला कलाक्षेत्रातील अभिजाततावाद अशा एका संज्ञेने ओळखले जाते. काटेकोर अर्थाने, अथेन्स या प्राचीन नगरीमधील ख्रिस्तपूर्व पाचव्या शतकातील, ॲटिक शैलीमधील वास्तुकला व शिल्पकला याच आद्य अभिजात कला समजल्या जात असल्या; तरी रूढार्थाने त्यानंतरच्या ग्रीकांश (हेलेनिस्टिक – इ.स.पू. चौथे व तिसरे शतक) व रोमन (इ.स.पू. दुसरे ते ख्रिस्तोत्तर पहिले शतक) या संस्कृतींतील कलांचाही अंतर्भाव अभिजात कलांमध्ये केला जातो. याचे कारण यूरोपीय कलेच्या इतिहासातील मध्ययुगीन कालखंडात (इ.स. १००–१३००), नंतरच्या प्रबोधनकाळात (इ.स. १३००–१६००) व नव-अभिजाततावादी कालखंडात (१८ व्या शतकाच्या मध्यापासून १९ व्या शतकाच्या पूर्वार्धापर्यंत) प्राचीन ‘ॲटिक’ शैलीबरोबरच ग्रीकांश व रोमन कलाही प्रेरक, आदर्श व अनुकरणीय ठरल्या. ‘ॲटिक’ कलातत्त्वांचा आधार घेणारी ग्रीकांश कला ही खऱ्या अर्थाने पहिली अभिजाततावादी कला ठरते; मात्र अभिजाततावादी कलेच्या पुनरुज्जीवनाच्या उत्तरकालीन प्रेरणा केवळ विशुद्ध कलादृष्टी व नुसतेच आदर्शांचे अनुकरण एवढ्यांपुरत्याच सीमित नव्हत्या. त्या काळातील धर्मसत्ता व राजसत्ता यांची ध्येयधोरणे व गरजा, परंपराप्रियता व परंपरेचे प्रदर्शन, विभिन्न प्रदेशातील विशिष्ट कलाप्रवृत्तींना कधी प्रतिरोध करण्याची तर कधी सामावून घेण्याची प्रवृत्ती यांचाही परिणाम अभिजाततावादी कलानिर्मितीवर झालेला दिसतो. प्राचीन ग्रीक युग पुन्हा जगण्याची आकांक्षा ‘ग्रीकांश’ व रोमन कालखंडातील सर्वसामान्य प्रवृत्तीचा एक भाग होती, तर उत्तरकालीन अभिजाततावादी पुनरुज्जीवनात जुन्याच्या आधारे नवीनाला उदात्तता आणण्याची मनोवृत्ती होती. सम्राट ऑगस्टसने (इ.स.पू. २७–इ.स. १४) नव्या रोमन संस्कृतीचे ध्येय बाळगले होते; पण त्यासाठीही अभिजात ‘हेलेनिक’ म्हणजे ग्रीक संस्कृतीचाच आधार त्याला घ्यावा लागला. थोडक्यात, अभिजाततावादी कलासंप्रदायात परिस्थितिजन्य प्रेरणा व प्रवृत्ती यांचा प्रभाव उमटलेला आहे व तदनुषंगाने अभिजाततावादी कलानिर्मितीचे स्वरूपही बहुजिनसी असे बनले आहे.
अभिजाततावादी कलेचा मुख्य आधार असलेल्या प्राचीन अभिजात कलाविश्वाचे स्थूल स्वरूप पुढीलप्रमाणे सांगता येईल. इ.स.पू. ४८०–४०४ हा कालखंड ‘ॲटिक’ किंवा ग्रीक कलेचा सुवर्णकाळ होय. वास्तुकला, शिल्पकला, मृत्स्नाशिल्प इत्यादींपुरतीच ‘ॲटिक’ कलानिर्मिती उपलब्ध आहे. कालदृष्टीने ‘ॲटिक’ कलानिर्मितीच्या मागेपुढे जे वैचारिक वातावरण होते, त्याचे प्रातिनिधिक स्वरूप प्लेटोच्या आदर्शवादी विचारसरणीत दिसते. सौंदर्य व परिपूर्णता या ज्या अभिजात मनोवृत्तीच्या आवडत्या संकल्पना होत्या; त्यांची आदर्शवादी अभिव्यक्ती ‘ॲटिक’ कलेत उमटली. ग्रीक शिल्पकार पेरिक्लीझच्या (इ.स.पू.सु. ४९५–४२९) अनुज्ञेने इ.स.पू. ४७७ मध्ये अक्रॉपलिस या प्राचीन राजनगरीच्या पुनर्रचनेस सुरुवात झाली. या पुनर्रचनेतूनच ‘ॲटिक’ वास्तुकलेचे अभिजात स्वरूप रूपास आले. देवमंदिर व नाट्यगृह असे दोनच महत्त्वाचे वास्तुप्रकार ग्रीकांनी हाताळले. कमानींचा पूर्णतः अभाव असलेल्या ग्रीक वास्तुकलेत गोलाकार स्तंभ हाच केंद्रीभूत घटक होता. ‘डोरिक’, ‘आयोनिक’ व ‘कॉरिंथियन’ अशा तीन प्रकारच्या ग्रीक स्तंभरचना प्रसिद्ध आहेत.
ग्रीक शिल्पकारांनी आपल्या शिल्पाकृतींच्या प्रतिष्ठापनेचे स्थान व पद्धती यांचा क्वचितच विचार केला. उपलब्ध ग्रीक शिल्पकला जरी संगमरवरी असली, तरी शिल्पांसाठी ब्राँझचाही उपयोग ग्रीकांनी केला असावा, असे दिसते. पुरुषमूर्ती (Kouros) व स्त्रीमूर्ती (Kore) आणि उत्थित शिल्प एवढ्यांपुरतीच ग्रीक शिल्पकला मर्यादित होती. त्यांच्यात पुरुषमूर्तींना ‘अपोलो’ अशी सामान्य संज्ञा होती व त्या मूर्ती बहुधा कमावलेल्या शरीराच्या सुदृढ क्रीडापटूंच्या असत. त्यांत शारीर हालचालींची समतोल अभिव्यक्ती साधलेली असे. मानवी देहाच्या सौंदर्याची अभिज्ञता ग्रीक शिल्पकलेत व्यक्त झाली आहे. पॉलिक्लीटस या प्रसिद्ध ग्रीक शिल्पकाराने आपल्या ‘कॅनन’ नावाच्या प्रबंधात मानवी देहाकृतीच्या प्रमाणबद्धतेची तत्त्वे मांडलेली आहेत. अभिजात व अभिजाततावादी शिल्पकलेत ‘कॅनन’चा प्रभाव महत्त्वाचा आहे. इक्टायनस (इ.स.पू. ५ वे शतक), कॅलिक्राटीझ (इ.स.पू. ५ वे शतक), फिडीयस (इ.स.पू. ५००–४३२), मायरन (इ.स.पू. ४८०-४४०) व पॉलिक्लीटस हे प्रसिद्ध ग्रीक शिल्पकार होत. पार्थनॉनच्या मंदिरातील फिडीयसच्या उत्थित शिल्पाकृती, मायरनचा डिस्क्स थ्रोअर (इ.स.पू. ४६०–४५०) व डाइंग वॉरियर (इ.स.पू. ५ वे शतक) या अभिजात शिल्पाकृतींतून ग्रीक अभिरुचीचे यथार्थ दर्शन घडते.
सम्राट अलेक्झांडरच्या (इ.स.पू. ३५६–३२३) साम्राज्यविस्तारामुळे ग्रीकांश कालखंडातील कलेवर पौर्वात्य कल्पनांचा ठसा उमटला. पर्गमान व रोड्झ या भागांतील कलावंतांनी पौर्वात्य कल्पना या अभिजात कलापरंपरेत सामावून घेण्याचा प्रयत्न केला. प्राचीन व प्रादेशिक कलांतील उत्तमाची निवड करण्याची प्रवृत्ती या कालखंडात आढळते. अभिजात मनोवृत्तीत परिवर्तन होऊन ग्रीकांच्या निसर्गप्रेमात वास्तवता व कल्पकता या विशेषांचा मिलाफ झाला. ग्रीक कलेतील प्रतीकात्मकतेचा लोप होऊन अलंकृत व भडक अभिव्यक्तीकडे ग्रीकांश कलाभिरुची झुकू लागली. वास्तुकलेतील ‘डोरिक’ शैलीची जागा ‘कॉरिंथियन’ शैलीने बळकावली. ग्रंथालये, वस्तुसंग्रहालये यांसारख्या लोकोपयोगी वास्तूंची उभारणी होऊ लागली. ऐतिहासिक व पौराणिक विषयांबरोबरच दैनंदिन जीवनातील विषयही ग्रीकांश कलावंतांनी स्वीकारले. ग्रीक शिल्पाकृतींतील सुदृढ व पुष्ट बांध्याऐवजी नाजूक व सडसडीत शरीरसौष्ठव व चेहऱ्याची भावदर्शक ठेवण यांना जास्त महत्त्व प्राप्त झाले. शिल्पाकृतींतील नग्नदर्शनावरील निर्बंधही या कालखंडात पूर्णपणे दूर झाले. ‘व्हीनस द मिलो’ (इ.स.पू. २ रे शतक), ‘विंग्ड व्हिक्टरी ऑफ सॅमोथ्रेस’ (इ.स.पू.सु. १८०), ‘वुंडेड गॅलॅशियन’ (मूळ ब्राँझ; इ.स.पू. २ रे शतक) आणि ‘लोकून’ (इ.स.पू. ५०) या ग्रीकांश कालखंडातील लक्षणीय शिल्पाकृती होत. ख्रिस्तपूर्व चौथ्या शतकातील स्कोपस, लायसिपस व प्रॅक्सीटेलीझ हे शिल्पकार प्रभावशाली ठरले. या कालखंडाच्या अखेरीस प्राचीन अभिजात कलादर्श अनुकरणापेक्षा केवळ संदर्भासाठी स्वीकारण्यात येऊ लागले.
प्लिनी (इ.स.सु. २३–७९) या रोमन ज्ञानकोशकाराचा कालनिर्देश काहीशा फेरफाराने स्वीकारल्यास, ख्रिस्तपूर्व दुसऱ्या शतकात रोमन कलानिर्मितीला चालना मिळाल्याचे दिसते. ख्रिस्तपूर्व १४६ च्या सुमारास रोम हे पाश्चात्त्य विद्याकलांचे केंद्र बनले. मध्य इटलीतील पूर्वकालीन इट्रूस्कन कलेचा वारसा म्हणून, रोमन कलेला कथात्मक व प्रतिमाचित्रणात्मक अभिव्यक्ती आणि कमानींचा वास्तुविशेष यांचा लाभ झाला होता. ग्रीक व ग्रीकांश कलांप्रमाणेच इतरही प्रदेश विशिष्ट कलापरंपरांचा परिणाम रोमन कलेवर झाला. रोमन कालखंडातील अभिजात कलाप्रवृत्ती प्राधान्याने संश्लेषणात्मक होती : ग्रीक, ग्रीकांश, इट्रूस्कन व अन्य प्रदेशविशिष्ट कलाविषयांचे आपल्या युगप्रेरणेने संश्लेषण करून रोमन कलेने स्वतःची पृथगात्मक अभिजातता सिद्ध केली.
या कालखंडात पॉलिओ व्हिट्रव्हिअस (इ.स.पू. पहिले शतक) याने पॉलिक्लीटसच्या ‘कॅनन’प्रमाणेच पण वास्तुकलेवर स्वतंत्र प्रबंधरचना केली (इ.स.पू. २५–२३). प्रस्तुत प्रबंध पुढे मध्ययुगीन कालखंडात विशेष परिणामकारक ठरला. बुद्धिमान लोकांची ग्रीक वास्तुकला रोमन काळात व्यवहारबुद्धीच्या बहुजनांची बनली. वास्तूमधील अंतर्गत अवकाश, कमानी व घुमट यांचे रचनामूल्य व सौंदर्यमूल्य रोमन कलावंतांनी ओळखले व प्रत्यक्षातही उतरविले. ग्रीकांच्या ‘आयोनियन’ व ‘कॉरिंथियन’ या दोन शैली एकत्र करून, एक नवीनच ‘रोमन’ रचनाशैली तयार करण्यात आली. तसेच दोन नाट्यगृहे एकत्रित करून विशाल ‘ॲम्फीथिएटर’ची वास्तू उभारण्यात आली. ग्रीकांच्या ‘डोरिक’ शैलीचा प्रभाव असलेल्या इट्रूस्कन परंपरेतील ‘तस्कन’ शैलीचा उपयोगही रोमनांनी केल्याचे दिसते. भव्यता व मजबूतपणा या ग्रीक वास्तुविशेषांत विविधता व उपयुक्तता या नव्या विशेषांची भर रोमन वास्तुकलेने घातली. रोमन स्मारकस्तंभ व विजयकमानी आणि पाँपेई व हर्क्यूलॅनिअम येथील वास्तुकला ग्रीकांश परंपरेतील ठरतात. पौर्वात्य वास्तुकलेच्या अनुकरणातून रोमन ‘बॅसिलिका’ म्हणजे सभागृहे यांची उभारणी करण्यात आली. ‘आरा पॅसी’ (अल्टार ऑफ पीस; इ.स.पू. १३–९), ‘कॉलॉसिअम’ हे ॲम्फीथिएटर (इ.स.७०–८२), ‘आर्क ऑफ टायरस’ (इ.स. ८१), ‘कॉलम ऑफ ट्रॅजन’ (इ.स. ११७) व ‘पँथिऑन’ (इ.स. १२०–२४) या विख्यात रोमन वास्तूंत रोमन कलेचे संश्लेषणप्रधान स्वरूप दिसून येते.
रोमन शिल्पकलेत वास्तुकलेच्या तुलनेने ग्रीक आदर्शांचे अनुकरण अधिक प्रमाणात आढळते; मात्र ग्रीकांच्या आदर्श अभिव्यक्तीऐवजी यथार्थ प्रतिमा-चित्रणावर रोमन कलावंतांनी अधिक भर दिला. ‘आर्क ऑफ टायरस’ व ‘कॉलम ऑफ ट्रॅजन’ यांवरील उत्थित शिल्पात ऐतिहासिकता व कथात्मकता हे नवे विशेष दिसतात. ‘लोकून’च्या प्रक्षोभक कृतिव्यंजक शैलीचाही प्रभाव रोमन शिल्पकलेवर पडल्याचे दिसते. पाँपेईच्या भित्तिचित्रांत रोमन शिल्पकारांनी त्रिमिती साधलेली आहे. कुट्टिमचित्रणही रोमन कालखंडात आढळते.
भव्यता व उत्तुंगता या गुणांनी संपन्न असलेल्या रोमन कलेत ग्रीक कलेतील आशय, अभिव्यक्ती व गुणधर्म यांतील परिपूर्ण सुसंवाद आढळत नाही. याचे कारण रोमन काळातील समाजाच्या बहुजिनसी प्रकृतीत असावे.
मध्ययुगीन कालखंडातील (इ.स. १००–१३००) अभिजाततावादी कलानिर्मिती मुख्यतः ख्रिस्ती धर्मकल्पनांनी प्रभावित झाली. कॉन्स्टंटीनने (इ.स. २८८?–३३७) प्रवर्तित केलेल्या ‘बायझंटिन’ कलेत ग्रीक प्रतीकात्मकता ख्रिस्ती प्रतीकात्मकतेत रूपांतरित झाली. रोमन सभागृहांचे रूपांतर ख्रिस्ती प्रार्थनामंदिरांत झाले. आदर्शवादी ग्रीक शिल्पकला साधुसंतांच्या प्रतिमाशिल्पात परिणत झाली. कॉन्स्टंटीन येथील ‘हॅगिओ सोफिया’ (इ.स. ५६३) या चर्चच्या वास्तूत ग्रीक वास्तुकलेतील भव्यता व प्रमाणबद्धता यांचा ठळक प्रत्यय येतो. शार्लमेन (इ.स. ७४२–८१४) याने प्रेरित केलेल्या ‘कॅरोलिंजियन’ पुनरुज्जीवनात रोमन कलादर्श स्वीकारण्यात आले. व्हिट्रव्हिअसच्या वास्तुकलेवरील प्रबंधाचा पद्धतशीर अभ्यास होऊ लागला व कलाविषयक नवीन प्रबंधरचनाही होऊ लागली. नियमानुसरणाची ठळक अभिजाततावादी प्रवृत्ती याच कालखंडात उदयास आली. ‘रोमनेस्क’ (इ.स. १०००–१२००) व विशेषतः ‘गॉथिक’ (इ.स. १२००–१२७५ व नंतरही) या अखेरच्या कलासंप्रदायांत संमिश्र मध्ययुगीन कलाविशेषांची परिणत अवस्था दिसते. मध्ययुगातील धार्मिक व राजकीय वातावरण अस्थिर होते; त्यामुळे कलानिर्मितीमागील प्रेरणाही संमिश्र व तात्कालिक गरजपूर्तीच्या स्वरूपाच्या होत्या. म्हणूनच या कालखंडातील अभिजाततावादी पुनरुज्जीवने एकजिनसी वाटत नाहीत.
प्रबोधनकाळात प्राचीन ग्रीक-रोमन परंपरेचा अभ्यास व अभिमान वाढीस लागले; तरी प्रत्यक्ष कलानिर्मितीत मात्र अभिजात आत्मप्रत्यय आढळत नाही. इटलीतील रोमन कलेच्या अखंड परंपरेमुळे प्रबोधनकालीन कलादर्श प्राधान्याने अभिजात रोमन कलेतील असले, तरी पूर्वकालीन सगळ्याच कलापरंपरांचा पृथक् परिणाम तत्कालीन कलेवर झालेला दिसतो. प्रबोधनकाळाचा प्रमुख कलावंत व कलाचिकित्सक लेओन आल्बेर्ती (१४०४–७२) याने चित्रकला (Della Pittura, १४३६), वास्तुकला (De Re Aedificatoria, १४५०–७२) व शिल्पकला (De Statua, १४६४) यांवरील पुस्तकांतून प्रबोधनकालीन कलादृष्टी विशद केली आहे : ‘कला ही बुद्धी व सुसूत्र पद्धती यांवर आधारित असते आणि कलासौंदर्याचे नियम पूर्वनिश्चित व सुस्पष्ट आहेत.’—आल्बेर्तीच्या या आशयाच्या विचारांत प्रबोधनकालीन अभिजाततावादाची बाह्य व नियमाधीन प्रवृत्ती स्पष्ट होते. फ्लॉरेन्सची नवप्लेटॉनिक अकादमी (१४३५) व आन्द्रेआ पाललाद्यो (१५१८–८०) याचा वास्तुकलेवरील प्रबंध ( I Quattro Libri dell’ Architettura, १५७०) यांतूनही तीच प्रवृत्ती दिसून येते. याच कालखंडात चित्रकलेचा वेगाने विकास झाला. प्राचीन अभिजात चित्रकला उपलब्ध नसली, तरी अन्य अभिजात कलाविशेषांचा प्रभाव नवजात चित्रकलेवर झाला. या कालखंडाच्या उत्तरकालात रीतिलाघववाद (मॅनरिझम; १६ व्या शतकाचा उत्तरार्ध), बरोक (१७ वे शतक), रोकोको (१८ वे शतक) इ. कलासंप्रदाय उदयास आले. अभिजात कलांतील अनेक घटकांचा प्रभाव या कलासंप्रदायांवर झालेला असला, तरी त्यांमागे मूलतः प्रतिभाशाली कलावंतांच्या व्यक्तिगत प्रेरणा होत्या. अशा कलावंतांत लिओनार्दो दा व्हींची (१४५२–१५१९), मायकेलअँजेलो (१४७५–१५६४), तिशन (१४७७–१५७६), रॅफेएल (१४८३–१५२०), कोररेद्जो (१४९४–१५३४), व्हाझारी (१५११–७४), काराव्हाद्जो (१५७३–१६१०), रूबेन्स (१५७७–१६४०), पूसँ (१५९४–१६६५), लोरेन (१६००–८२), रेम्ब्रँट (१६०६–६९) व सर क्रिस्टोफर रेन (१६३२–१७३३) या कलावंतांचा निर्देश करता येईल.
अंशतः बरोक व रोकोको कलांविरुद्धची प्रतिक्रिया म्हणून, पण मुख्यतः प्राचीन ग्रीक-रोमन कलाकृतींच्या साक्षात दर्शनाने लाभलेल्या स्फूर्तीमधून, १८ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात नव-अभिजाततावादाची चळवळ उदयास आली. हर्क्यूलॅनियम (१७३८) व पाँपेई (१७४८) येथील उत्खनने तसेच व्हिंग्केलमान (Gedanken uber die Nachahmung der Griechischen Werke, १७५५ व Geschichte der Kunst des Alterthums, १७६४), जेम्स स्ट्यूअर्ट व निकोलास रिव्हेट (‘अँटिक्विटीज ऑफ अथेन्स’, १७६२) आणि रॉबर्ट ॲडम (‘डायोक्लिशिअन’ या प्राचीन रोमन वास्तूचा अभ्यास, १७६४) यांचे लेखन, यांनी प्राचीन अभिजात कलांचे अपूर्व व प्रत्यक्ष दर्शन कलावंतांना घडविले. अमेरिकन स्वातंत्र्ययुद्ध (१७७५–८१) व विशेषतः फ्रेंच राज्यक्रांती (१७८९–९९) यांच्या क्रांतिकारक वातावरणात ग्रीक-रोमन प्रजासत्ताकांचा प्राचीन काळ व त्यातील भव्योदात्त अभिजात कला आदर्शवत् व अनुकरणीय वाटणे काहीसे स्वाभाविक होते; पण पुराणवस्तुसंशोधनामुळे या कालखंडात अचूक व यथार्थ अनुकरणाचा दंडक अभावितपणे निर्माण झाला. अभिजात कलाप्रवृत्तीऐवजी अभिजात कलाभ्यासाला महत्त्व देण्यात आले. स्वतःच्या व स्वकालाच्या प्रेरणांकडे कलावंतांनी दुर्लक्ष केले. ‘नेपोलियन ॲट जाफा’ हे स्वकालीन चित्र काढणाऱ्या बॅरन ग्रो याने गुरूने (झाक ल्वी दाव्हीद) तेजोभंग केला म्हणून आत्महत्या केली; आणि केवळ समतोलपणाचा कलासंकेत पाळण्यासाठी आंटोन मेंग्ज या विख्यात जर्मन चित्रकाराने ‘पॅर्नासस’ या चित्रात ग्रीकांच्या नऊ म्यूझेस दहा केल्या.
फ्रान्समध्ये रोमन व जर्मनीत ग्रीक वास्तुकलेचे प्राधान्याने अनुकरण करण्यात आले. इंग्लंड-अमेरिकेत मात्र दोनही प्राचीन कलांचे आदर्श स्वीकारण्यात आले. फ्रान्स, जर्मनी व अमेरिका येथील विजयस्तंभ व कमानी यांवर रोमन काळातील ‘कॉलम ऑफ ट्रॅजन’ व ‘कॉलम ऑफ मार्कस ऑरीलियस’ यांचा ठसा आहे. पॅरिसच्या ‘पॅथिऑन’च्या वास्तूत तर प्राचीनांचे नावापुरतेच अनुकरण केलेले दिसते. ग्रीकांच्या ‘डोरिक’ शैलीतील इंग्लंडमधील गार्डन टेंपल (१७५८), ‘आयोनिक’ शैलीतील अमेरिकेतील ‘बँक ऑफ पेनसिल्व्हेनियाची इमारत’ (१७९९), संमिश्र शैलीतील इंग्लंडमधील ‘बँक ऑफ इंग्लंड’ची इमारत (१७८८–१८३५), रोमन शैलीतील पॅरिसचे ‘चर्च ऑफ द मॅडेलिन’ (१८०६–४२) व ग्रीक परंपरेतील जर्मनीच्या रेगेन्झबर्गचे ‘व्हॅल्हॅल चर्च’ (१८३०–४२) या नव-अभिजाततावादी कालखंडातील प्रसिद्ध वास्तू आहेत.
नव-अभिजाततावादी शिल्पकलेत ग्रीकांश आदर्शावर भर होता. धर्मभिन्नतेमुळे ग्रीकांची प्रतीकात्मकता ख्रिस्ती कलावंतांना परकी वाटणे स्वाभाविक होते; मात्र प्राचीनांच्या ऐतिहासिक व पौराणिक कलाज्ञापकांचा उपयोग या कालखंडातील शिल्पकलेत आढळतो. कानॉव्हाची (१७५७–१८२२) ‘पर्सिअस’ ही शिल्पाकृती व पॅरिसच्या ‘आर्क द ल इतोइल’ (१८०६–३६) या विजयी कमानीवरील नेपोलियनच्या राज्यारोहणाच्या उत्थित शिल्पाकृती या कालखंडाच्या चैतन्यहीन शिल्पकलेच्या निदर्शक आहेत. बॅर्टेल टुर्व्हाल्सन (१७७०–१८४४) हा या काळातील एक उल्लेखनीय शिल्पकार होय.
या कालखंडातील चित्रकला ही तत्त्वे, नियम व पद्धती यांत गुरफटलेली होती. प्राचीन शिल्पाकृतींच्या आधारे चित्रकलेचे शिक्षण देण्यात आल्याने ती अधिक रेखाप्रधान बनली. प्रारंभीच्या चित्रांत राजकीय विचारांवर दर्शविलेला उपरोध असला, [झाक ल्वी दाव्हीदच्या (१७४८–१८२५) ‘ओथ ऑफ द होराती’ (१७८५) या चित्रात क्रांतीच्या सशस्त्र उठावाला दर्शविलेला उपरोध आहे.] तरी नंतरच्या काळात मात्र तिची जागा पढीक अलंकरणाने घेतली. दाव्हीदप्रमाणेच आंटोन मेंग्ज (१७२७–७९) व झां ऑग्यूस्त अँग्र (१७८०–१८६७) हेही या कालखंडातील प्रसिद्ध चित्रकार होत.
नव-अभिजाततावादी कालखंडातील अभिजात कलाप्रवृत्ती उत्स्फूर्त व प्रामाणिक असली, तरी तिच्यात प्राचीनांची मौलिक सर्जनशीलता नव्हती. म्हणूनच काही अभिजात कलाकृतींचे प्रत्यक्ष आदर्श समोर उपलब्ध असतानाही, नव-अभिजाततावादी कलानिर्मिती सांकेतिकतेच्या सीमा ओलांडू शकली नाही.
अभिजाततेची संकल्पना म्हणजे केवळ बुद्धिगोचर तत्त्वांवर आधारलेला आकृतिगत समतोलपणाच नव्हे; तर धार्मिक, नैतिक व ऐतिहासिक प्रेरणांचे संश्लेषण साधलेली वैश्विक परमव्यवस्थेची सुसंवादी अभिव्यक्ती होय. अशा वैश्विक परमव्यवस्थेची प्रतीकात्मकता, हे खरे तर कलेतील अभिजाततेचे व अभिजाततावादाचेही सारसर्वस्व होय. प्राचीनांना साधलेली ही प्रतीकात्मकता, फ्रेंच क्रांतिकालातील आरंभीची कलानिर्मिती सोडल्यास, अन्यकालीन अभिजाततावादी पुनरुज्जीवनांत आढळत नाही. एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात अभिजात कलातत्त्वांचे विघटन होऊन त्यांत शैक्षणिक पढीकतेचा पोकळपणा निर्माण झाला. चालू शतकात अनुकरणापेक्षा प्रेरणाप्राप्तीसाठी अभिजात कलेकडे कलावंत वळत आहेत, असे दिसते.
पहा : अभिजाततावाद; कला – २; ग्रीक कला; रोमन कला; प्रबोधनकालीन कला; स्वच्छंदतावाद;
संदर्भ :
- Barton, J. E., What is the Classical Style?, 1941.
- Bate, W. J., From Classic to Romantic : Premises Taste in Eighteenth Century England, New York, 1961.
- Bunim M., Space in Medieval Painting and the Forerunners of Perspective, New York, 1940.
- Clark, A. F. B. Boileau and the French Classical Critics in England—1660-1830, 1925.
- Kristeller, P. O., The Classics and Renaissance Thought, Cambridge, 1955.
- Leicht, Hermann, History of the World’s Art, London, 1963.
समीक्षण : महेंद्र दामले
Discover more from मराठी विश्वकोश
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
