कावम्मा कथा : तेलुगू लोकसाहित्यातील कावम्मा कथा हा एक अनन्य साहित्यप्रकार आहे. जो मातृदेवी कावम्माच्या पुराणकथा आणि मिथकांवर आधारित आहे. तेलुगू लोकजीवनात कावम्मा ही एक लोकप्रिय ग्रामदेवता (पेरांताळू) आहे, जी रोग, महामारी आणि दुष्ट शक्तींविरुद्ध रक्षक म्हणून पूजली जाते. कावम्मा कथा ही विधीजन्य कथा आहे, जी जत्रा किंवा तिरुनाळ (वार्षिक उत्सव) दरम्यान गायली जाते. ही कथा केवळ मनोरंजनासाठी नसून, देवीला प्रसन्न करण्यासाठी आणि सामाजिक संकटांपासून मुक्ती मिळवण्यासाठी सादर केली जाते. तेलुगू लोकसाहित्यात मरेम्मा कथा, एल्लम्मा कथा, अंकम्मा कथा, मंधाता कथा, तिरुपम्मा कथा, कम्मा कथा आणि संयासम्मा कथा यांसारख्या अनेक कथा आहेत. कावम्मा कथा ही दलित व आदिवासी समुदायांच्या सांस्कृतिक ओळखीचे प्रतीक आहे, ज्यात वीरता, त्याग आणि देवीचा क्रोध-कृपा यांचे चित्रण आहे. ही कथा एक ते सात रात्र चालते, ज्यात श्रोते भय, आदर आणि समर्पणाने ऐकतात, कधी कधी समाधी अवस्था यामध्ये जातात. हे लोकसाहित्य तेलुगू संस्कृतीच्या जिवंतपणाचे दर्शन घडवते, ज्यात मौखिक परंपरा आजही टिकून आहेत.
कावम्मा कथेची उत्पत्ती तेलुगू लोकसाहित्याच्या प्राचीन काळात सापडते. ११व्या-१२व्या शतकातील नन्ने चोडाच्या कुमारसंभव या काव्यात लोकगीतांचा उल्लेख आहे, जो कावम्मा कथेसारख्या विधीजन्य कथांच्या अस्तित्वाचे संकेत देतो. या कथा ग्रामीण आंध्र प्रदेश आणि तेलंगणातील गावांमध्ये वारशाने सांगितल्या जातात, ज्यात मातृदेवींच्या मूळकथा आणि त्यांच्या शक्तीचे वर्णन असते. कावम्मा ही ग्रामदेवता आहे, जी सदैव स्थानिक असते आणि प्रत्येकाची स्वतंत्र कथा असते. तिची कथा सती प्रथा (स्वयंप्रज्वलन) किंवा विधवेच्या वीरमृत्यूशी जोडलेली आहे, ज्यामुळे ती रक्षक देवी बनते.
१८व्या शताब्द्यापासून फ्रेंच व इंग्रजांच्या घुसखोरीच्या काळातही ही कथा टिकली, कारण ती रोग-महामारीविरुद्ध संरक्षण देते. १९व्या शतकामध्ये युरोपियन संशोधकांनी या कथांचे संकलन सुरू केले. सर सी.पी. ब्राउन हे तेलुगू लोकसाहित्याचे प्रमुख संरक्षक होते, ज्यांनी हस्तलिखिते गोळा केली. ब्राउनने कावम्मा कथेचा उल्लेख बालवयात सतीसहगमन करणाऱ्या कावम्माच्या पोवाड्याच्या रूपात केला आहे. त्यांनी स्थानिक विद्वानांना आर्थिक मदत करून या कथा ‘इंडियन अँटिक्वरी’ सारख्या नियतकालिकांत प्रकाशित केल्या. कोलिन मॅकेंझी (१७९६ पासून) यांनीही अशा कथा गोळा केल्या. २०व्या शतकामध्ये संस्थागत संशोधन सुरू झाले. कृष्णा कुमारी एन., वेंकट सुब्बराव टी.व्ही., प्रेमलता रवी आणि अँडम्मा एम. यांसारख्या संशोधकांनी मातृदेवी पूजेवर अभ्यास केला, ज्यात कावम्मा कथेबद्दल संदर्भ सापडतात.
कावम्मा कथा ही मुख्यतः दलित समुदायातील व्यावसायिक गायकांकडून सादर केली जाते. तेलंगणात जंगमाळू (बुदगा जंगम आणि बेडा जंगम) हे शैव भक्त बुदगी वाद्य वाजवून कावम्मा कथा सांगतात. सुरुवातीला शैव कथा सांगणारे जंगमाळू आता बालनागम्मा, मैनावती, चंद्रमती, एरुकळनांचारी, नळचक्रवर्ती यांसारख्या कथा सांगतात. या कथा सांगारेड्डी, मेदक आणि करीमनगर जिल्ह्यांत प्रचलित आहेत. जंगमाळू महिलाही वेश बदलून कथा सांगतात. कावम्मा कथा ही तेलुगू लोकसाहित्यातील मातृदेवींच्या कथांचा भाग आहे, ज्यात प्रत्येक देवीची कथा स्थानिक आहे. उदाहरणार्थ, कावम्मा ही सती जाणारी विधवा असते, जिच्या त्यागाने ती महामारीविरुद्ध रक्षक बनते. ही परंपरा सहा शतकांहून अधिक जुनी आहे, ज्यात ग्रामीण ओळख जपली जाते.
कावम्मा कथा ही तेलुगू लोकसाहित्यातील विधीजन्य कथांचा प्रकार आहे, जो पवित्र आणि कार्यात्मक आहे. कथा देवी कावम्माच्या उत्पत्ती, शक्ती आणि क्रोधावर केंद्रित असते. ती दुष्ट शक्तींची रक्षक असल्याने, कथा रोग, महामारी आणि नैसर्गिक संकटांचे वर्णन करते. कावम्मा ही बालवयात सती होणारी विधवा असते, जिची कथा त्याग आणि शौर्याची आहे. कथेत देवीची क्रूरता (विनाशकारी शक्ती) आणि प्रसन्नता (कृपा) यांचा समतोल असतो. इतर देवी कथांप्रमाणे यात देवीचे अवतार, युद्ध आणि भक्तांचे उद्धार दाखवले जातात. आशय मौखिक असल्याने, प्रत्येक गावात स्थानिक बदल होतात, जसे स्थानिक रोग किंवा इतिहास जोडणे. कथा सामाजिक मूल्ये शिकवते, जसे स्त्रीत्याग आणि समुदाय रक्षण.
ही कथा गायनरूपात सादर होते, ज्यात पद्य, गाणी आणि नाट्य अभिनय असतो. बुर्रा कथाशैलीत ती सादर होते, ज्यात एक मुख्य गायक, सहाय्यक आणि वाद्ये असतात. एका रात्रीपासून सात रात्रांपर्यंत चालते, ज्यात गायक तलवार हलवतो किंवा नृत्य करतो. शैली नाट्यमय असते; श्रोते भयाने ऐकतात. कथा गद्य आणि पद्य यांचे मिश्रण असते, ज्यात पुनरावृत्तीपूर्ण कोरस असतात जे श्रोत्यांना सहभागी करतात. यामध्ये तेलुगूची ग्रामीण बोली वापरली जाते, ज्यात संस्कृत शब्द मिसळलेले असतात. साधी, बोलीभाषा असते, ज्यात अलंकार आणि अतिशयोक्ती यांचा वापर केला जातो. उदाहरणार्थ, देवीचे वर्णन “रक्तरंजित तलवार धारण केलेली क्रोधी माता” असे होते. दलित गायकांच्या उच्चारांमुळे स्थानिक उच्चार जपले जातात, ज्यामुळे कथा जिवंत वाटते. जंगमाळूंच्या कथांत शैव पद्ये मिसळल्या जातात, जसे “रामा रामा, देवा देवा”. या वैशिष्ट्यांमुळे कावम्मा कथा तेलुगू लोकसाहित्यातील कार्यात्मक प्रकाराचा भाग आहे, जो मनोरंजनापेक्षा विधीला प्राधान्य देते.
कावम्मा कथेची मुख्य कथा ही देवी कावम्माच्या जीवनावर आधारित आहे. एका सामान्य कथेनुसार, कावम्मा ही एक गरीब शेतकरी कुटुंबातील बालिका असते, लहान वयात लग्न होते. पतीच्या मृत्यूनंतर ती सती होते, पण तिच्या त्यागाने ती देवी रूप धारण करते. कथा सांगते की, तिच्या क्रोधाने गावात महामारी पसरते. देवी रूपात ती दुष्ट राक्षसांविरुद्ध लढते. एका भागात, ती रोगराक्षसाला मारते, ज्यामुळे गाववासीयांना मुक्ती मिळते. हे प्रसंग नाट्यमय असतात, ज्यात गायक तलवार हलवतो आणि श्रोते भयभीत होतात. कथेत तिचा क्रोध महामारी आणतो. भक्तांच्या बलिदानाने (प्राणी किंवा कोळसा) देवी प्रसन्न होते. शेवटात, ती भक्तांना आशीर्वाद देते.
फोक-लोर ऑफ द तेलुगूस (१९१०) या ग्रंथामध्ये तेलुगू कथांमधील मातृदेवींच्या मिथकांचा उल्लेख आहे. दुसऱ्या उदाहरणात, तेलंगणातील ओग्ग कथेत कावम्मा सारख्या देवींच्या कथा माळणास्वामी जत्रेत सांगितल्या जातात, ज्यात मल्लएल्लम्मा यांचा समावेश असतो. कावम्मा कथा ही स्थानिक असल्याने, कुर्नूल जिल्ह्यातील मौखिक स्मृतीत तिची सतीकथा प्रसिद्ध आहे. कावम्मा कथा तेलुगू समाजात सामाजिक महत्त्वाची आहे. ती रोग-महामारीविरुद्ध संरक्षण देते, जसे कोविड काळातही जत्रा साजऱ्या झाल्या. दलित समुदायांसाठी ही ओळख आहे; गायकांना आर्थिक आधार मिळतो. सांस्कृतिकदृष्ट्या, ती मातृसत्ताक मूल्ये दाखवते, ज्यात स्त्री शक्ती केंद्रस्थानी आहे. सती प्रथा सारख्या रूढींचे चित्रण करून ती सामाजिक टीकेचे माध्यम असते. जंगम कथांतून कुळइतिहास, सामाजिक दोष (जसे अज्ञान) दूर होतात आणि मूल्ये शिकवल्या जातात.
संदर्भ : Subramiah Pantulu, G. R, Folk-lore of the Telugus : a collection of forty-two highly amusing and instructive tales, G.A. Natesan, Madras, 1910.
समीक्षण : जगतानंद भटकर
Discover more from मराठी विश्वकोश
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
