अनुभवात्मक अध्ययन (Experiental Learning)

पारंपरिक शिक्षण न घेता प्रत्यक्ष अनुभवातून शिकणे. अनुभवात्मक अध्ययनामध्ये ज्ञान व सिद्धांत यांचा प्रत्यक्ष जीवनाच्या परिस्थितीशी संबंध येत असतो. प्रसिद्ध विचारवंत ॲरिस्टॉटल यांनी ‘ज्या गोष्टी आपण शिकण्यापूर्वी शिकल्या पाहिजेत, त्या आपण करून शिकतो’ या विधानाने अनुभवात्मक अध्ययनाची पायाभूत संकल्पना मांडली. कोहल्बर्ग यांनी आव्हान व अनुभव आणि चिंतन व अनुप्रयोग यांमुळे शिक्षणात वाढ होते, असे मत मांडले. ज्यामध्ये त्यांनी चरण चक्र आणि शिक्षण शैली यांबाबत प्रभावी चार प्रतिमान (मॉडेल) सादर केले. त्यांत ठोस अनुभव, चिंतनशील निरीक्षण, अमूर्त संकल्पना व सक्रिय प्रयोग यांचा समावेश अलून हे शिकणारे कोणत्याही टप्प्यावर सुरुवात करू शकतात आणि हे चक्र सतत ज्ञाननिर्मितीला प्रोत्साहन देते.

निष्क्रियपणे ऐकण्याऐवजी त्यात प्रत्यक्ष सहभाग घेऊन अनुभवातून समजून घेण्याची अनुभवात्मक अध्ययन ही गुरुकिल्ली आहे. प्रख्यात शिक्षणतज्ज्ञ योहान हाइन्स्कि पेस्टालोत्सी यांनी या कल्पनेचे समर्थन केले की, मुले पाठांतर केलेले लक्षात ठेवण्याऐवजी क्रियेतून आणि अन्वेषणातून सर्वोत्तम शिकतात. प्रगतिशील शिक्षणाचे प्रणेते जॉन ड्यूई यांनी उत्कटतेने युक्तिवाद केला की, खरे शिक्षण प्रत्यक्ष अनुभवातून आले पाहिजे. त्यांनी पारंपरिक शिक्षणावर टीका करत शिक्षण हे तल्लीन करणारे व चिंतनशील असावे.

प्रभावी अनुभव क्षमतेमध्ये शिकणाऱ्याला अनुभवांमध्ये उघडपणे आणि पक्षपात न करता सहभागी होण्यास अनुमती दिली जाते. एखाद्या क्रियाकलापावर आणि त्याच्या परिणामांवर चिंतन करणे हा शिक्षणाचा एक महत्त्वाचा भाग असून शिकणाऱ्याला अनेक दृष्टिकोणातून चिंतन करण्याची क्षमता असणे आवश्यक आहे. या क्षमतांमुळे विद्यार्थ्यांना त्यांचे निरीक्षण आणि प्रतिबिंब नवीन सिद्धांतांमध्ये एकत्रित करता येतात, जे पुढील क्षमतांच्या संचासाठी आधार म्हणून काम करतात. विद्यार्थी मागील क्षमतांद्वारे प्राप्त झालेल्या सिद्धांतांची चाचणी घेतात. विद्यार्थी क्षमतांनुसार एकत्रितपणे काम केल्यास त्यांची समज विकसित होऊन त्यांच्या अनुभूती आणि ज्ञानाचा विकास होतो. चिंतन व प्रयोग हे दोन्ही वेगळे असून या गोष्टींचे संतुलन राखणे हा अनुभवात्मक अध्ययन प्रक्रियेचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. ज्या परिस्थितीत या प्रत्येक क्षमतांना कार्य करण्यासाठी जागा दिली जाते, अशा परिस्थितीत अनुभवात्मक शिक्षण शक्य होते. यामध्ये नवीन अनुभव सादर केले जातात, ज्यासह विद्यार्थी सहभागी होऊ शकतात. सुविधा निरीक्षणांवर चर्चा करण्यास आणि नवीन संकल्पना तयार करण्यास अनुमती देते. त्यानंतर चक्राची पुनरावृत्ती केली जाते, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांना त्यांचे नवीन सिद्धांत तपासण्याची आणि त्यांची समज निर्माण करण्याची संधी मिळते. अनुभवाच्या स्वरूपावर, त्यात समाविष्ट असलेल्या ज्ञानाचे क्षेत्र आणि इतर विविध घटकांवरील अवलंबित्व या क्षमतांमधील संबंध भिन्न असतील.

अनुभवावर आधारित अध्ययनाची वैशिष्ट्ये मुख्यत्वे प्रत्यक्ष अनुभवावर आधारित असते; यामध्ये गृहितके तपासली जातात; परिणाम मोजून, विश्लेषण करून निष्कर्ष काढले जातात; शेवटी व्यवहार्य व विश्वसनीय निष्कर्ष मिळतात.

फायदे : अनुभवात्मक अध्ययनाचे पुढील फायदे आहेत :

• अनुभवात्मक अध्ययनात केवळ कल्पना न ठेवता खात्रीशीर ज्ञान मिळते.
• अनुभवात्मक अध्ययनामुळे विद्यार्थ्यांच्या ज्ञान व कौशल्यांचा विकास होतो.
• अनुभवात्मक अध्ययनाने सुधारणा व नवकल्पना शक्य होतात.
• अनुभवात्मक अध्ययनात विद्यार्थी स्व:क्रियाशील होऊन आवडीच्या अध्ययनास प्रेरित होतात.
• अनुभवात्मक अध्ययन हे शैक्षणिक व संशोधनात उपयुक्त ठरते.
• अनुभवात्मक अध्ययनामुळे मूलभूत मूल्यांची विद्यार्थ्यांना जाणीव होते.
• अनुभवात्मक अध्ययनातून विद्यार्थ्यांच्या दैनंदिन जीवनात येणाऱ्या अडचणींवर मात करून सामोरे जाण्याची क्षमता वाढते.
• अनुभवातून अध्ययन केलेल्या गोष्टी कायम स्मरणात राहतात.

पाउलो फ्रेअर यांचा शैक्षणिक प्रभावांमध्ये समावेश असून सक्षमीकरणासाठी सहभागी आणि अनुभवात्मक शिक्षणाचे ते समर्थन करतात. बाह्य व साहसी शिक्षण हे आव्हानातून वाढीवर भर देतात.  सेवाशिक्षण आणि सहकारी शिक्षण हे सर्व अनुभवात्मक शिक्षण तत्त्वांवर आधारित आहेत. समकालीन प्रवृत्ती (ट्रेंड) आणि जागतिक उत्क्रांती, सहकारी संस्था, प्रकल्प आधारित शिक्षण आणि समुदाय संलग्न शिक्षण यांद्वारे अनुभवात्मक शिक्षण हे आधुनिक उच्च शिक्षणाचा अविभाज्य भाग बनला आहे. विसाव्या शतकाच्या मध्यात डेव्हिड हॉर्सबर्ग या शिक्षकांनी प्रभावित होऊन भारतात कृतिआधारित अध्ययन (अ‍ॅक्टिव्हिटी बेस्ड लर्निंग) ही चळवळ शाळांमध्ये हस्तकलेपासून बागकाम आणि संगीतापर्यंत व्यावहारिक व समग्र शिक्षणावर भर देते. हे सर्व शिक्षा अभियानासारख्या कार्यक्रमांद्वारे व्यापक शैक्षणिक सुधारणांमध्ये विकसित झाले.

अनुभवात्मक शिक्षण म्हणजे कृतीतून शिकण्याची प्रक्रिया. विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष अनुभव आणि चिंतनात गुंतविल्याने ते वर्गात शिकलेले सिद्धांत आणि ज्ञान वास्तविक परिस्थितींशी अधिक चांगल्या प्रकारे जोडू शकतात. अनुभवात्मक शिक्षणाच्या संधी विविध अभ्यासक्रम आणि गैरअभ्यासक्रमाधारित स्वरूपात उपलब्ध आहेत. त्यात समुदाय सेवा, सेवा शिक्षण, पदवीपूर्व संशोधन, परदेशांत अभ्यास व अभ्यागत, विद्यार्थी अध्यापन व कॅपस्टोन प्रकल्प यांसारखे अंतिम अनुभव समाविष्ट असू शकतात. जेव्हा विद्यार्थी अनुभवात्मक शिक्षणाच्या संधींमध्ये सहभागी होतात, तेव्हा विद्यार्थ्यांना अभ्यासक्रम साहित्याची चांगली समज निर्माण होते. जगाचा व्यापक दृष्टिकोण व समुदायाची प्रशंसा; स्वतःच्या कौशल्यांमध्ये, आवडींमध्ये, मूल्यांमध्ये अंतर्दृष्टी प्राप्त होते; विविध संस्था व लोकांशी सहयोग करण्याच्या संधी; सकारात्मक व्यावसायिक पद्धती व कौशल्य संच; समुदायाच्या गरजा पूर्ण करण्यात मदत करण्याचे समाधान; आत्मविश्वास व नेतृत्व कौशल्ये इत्यादी कौशल्ये अनुभवात्मक अध्ययनातून विद्यार्थी सहज प्राप्त करू शकतात.

प्रायोगिक अध्ययन : एखाद्या गोष्टीचा केवळ सिद्धांत न करता थेट प्रयोग, अनुभव आणि निरीक्षणांच्या आधारे अभ्यास करणे म्हणजे प्रायोगिक अध्ययन होय. सिद्धांत शिकणे म्हणजे पुस्तकांतून वाचून समजणे; पण प्रायोगिक अध्ययन म्हणजे त्याच गोष्टी प्रत्यक्ष करून पाहणे, परिणाम नोंदविणे आणि त्यातून ज्ञान मिळवणे. उदा., प्रयोगशाळेत रासायनिक अभिक्रिया करून पाहणे, शेतात नवीन खत किंवा पिकाची पद्धत वापरून प्रत्यक्ष परिणाम पाहणे, शिक्षणशास्त्रात एखादी नवीन अध्यापन पद्धत वर्गात वापरून तिचा परिणाम तपासणे इत्यादी.

संदर्भ :

• कोहलबर्ग, डेव्हिड ए., टुवर्ड एन अप्लाइड थिअरी ऑफ एक्सपेरिशियल लर्निंग, १९७४.
• ड्यूई, जॉन, अनुभव आणि शिक्षण, १९३८.
• न्यू वर्ल्ड एनसायक्लोपीडिया, १९४०.

समीक्षक : एच. एन. जगताप