कोल्हटकर, बाळ : (२५ सप्टेंबर १९२६ -३० जून १९९४). मराठी व्यावसायिक रंगभूमीच्या काळातील महत्त्वाचे नाटककार. बाळ कोल्हटकरांनी मध्यमवर्गीय माणसाच्या मनातील सुख-दु:ख, स्वप्ने आणि वास्तव आपल्या नाटकांतून अतिशय जिव्हाळ्याने मांडले. त्यांची नाटके ही कौटुंबिक नाटकांची परंपरा निर्माण करणारी आहेत. १९५० ते १९८० या कालखंडात मराठी रंगभूमीवर कोल्हटकरांच्या नाटकांचा प्रभाव होता. बाळ कोल्हटकर यांचा जन्म सातारा येथे झाला. पूर्ण नाव बाळकृष्ण हरी कोल्हटकर. त्यांचे बालपण सातारा आणि परिसरात गेले. शिक्षण फक्त सातवीपर्यंतच झाले. पुढे औपचारिक शिक्षण थांबले, पण नाटकाची आणि साहित्याची आवड लहानपणापासूनच प्रबळ होती. अवघ्या पंधराव्या वर्षी त्यांनी जोहार हे पहिले नाटक लिहिले. हे नाटक रंगभूमीवर आले नाही, पण लेखनाची बीजे याच वयात रुजली. १९४० च्या दशकात त्यांनी रेल्वे खात्यात नोकरी पत्करली आणि १९४७ पर्यंत ती केली. नोकरीच्या काळातही नाटक लिहिणे सुरूच होते. नोकरी सोडल्यानंतर पूर्णवेळ नाटककार आणि नट म्हणून त्यांनी रंगभूमी गाजवली. स्वत:च्या नाटकांतून त्यांनी अभिनयही केला. विशेषत: विनोदी भूमिका त्यांनी लीलया पेलल्या.
बाळ कोल्हटकरांनी तीसहून अधिक नाटके लिहिली. त्यांपैकी काही नाटके ही मराठी रंगभूमीच्या इतिहासात महत्त्वाची ठरली. त्यांच्या प्रमुख नाटकांची यादी आणि त्यांचे प्रयोग पुढीलप्रमाणे : दुरितांचे तिमिर जावो (१९५७) – सुमारे १,५०० प्रयोग, वेगळं व्हायचंय मला (१९६०), सीमेवरून परत जा (१९६३), वाहतो ही दुर्वांची जुडी (१९६४), सुमारे १,४०० प्रयोग, लहानपण देगा देवा (१९६९), देव दीनाघरी धावला (१९७४), मुंबईची माणसं (१९७९), देणाराचे हात हजार (१९८०), उघडले स्वर्गाचे दार (१९८३), एखाद्याचं नशीब (१९८३). या व्यतिरिक्त असे आम्ही जगलो, सुखी रहा गं बाळ, एक धागा सुखाचा, तुझं माझं जमलं का?, प्रेमाचा गावाकडचा अशी अनेक नाटके त्यांनी लिहिली. त्यांची बहुतांश नाटके सुखान्त असली, तरी त्यात मध्यमवर्गीय जीवनातील खरे-खुरे प्रश्न मार्मिकपणे मांडलेले असतात.
बाळ कोल्हटकरांच्या नाट्यसाहित्याला अफाट लोकप्रियता मिळाली. त्यांची कथानके कधीच गुंतागुंतीची नसतात; पण ती अतिशय घट्ट विणलेली असतात. कौटुंबिक कलह, प्रेम, विश्वासघात, पैसा, प्रतिष्ठा, मुलांचे भविष्य असे मध्यमवर्गीय जीवनातील नेहमीचे प्रश्न त्यांनी अतिशय स्वाभाविकपणे मांडले. त्यांच्या नाट्य संहितेतील “दुरितांचे तिमिर जावो, ज्योतींचा महिमा गावो” किंवा “वाहतो ही दुर्वांची जुडी, प्रीतीची ही वनसंपदा” अशा ओळी प्रेक्षकांच्या मनात घर करून राहिल्या. कोल्हटकरांचे संवाद अतिशय गेय आणि लयबद्ध असतात. त्यामुळे नटांना ते सहज सादर करता येतात आणि प्रेक्षकांना ऐकताना आनंद होतो. मराठीतील पारंपरिक गाण्यांचा आणि लावण्यांचा प्रभाव त्यांच्या संवादांत दिसतो. विनोदी संवाद असोत किंवा करुण संवाद, दोन्हींत एक प्रकारची काव्यात्मक लय आहे. त्यांची नाटके ही प्रामुख्याने मध्यमवर्गीय कुटुंबांच्या जगण्याची नाटके आहेत. पैशाची चणचण, मुलांचे शिक्षण, सासर-माहेरचे नाते, प्रेमविवाह-घराण्याचा विरोध, वृद्ध आई-वडिलांची काळजी असे अगणित विषय त्यांनी हाताळले. बाळ कोल्हटकर यांनी अवास्तव प्रयोग केले नाहीत. प्रेक्षक जिथे आहेत तिथेच जाऊन त्यांनी त्यांच्या मनातील भावना रंगभूमीवर उतरवली. त्यामुळेच आजही मुंबईची माणसं किंवा दुरितांचे तिमिर जावो ही नाटके समकालीन वाटतात.
संदर्भ : गणोरकर, प्रभा; टाकळकर, उषा ; डहाके, वसंत आबाजी; दडकर,जया; भटकळ, सदानंद (संपादक), संक्षिप्त मराठी वाङ्मयकोश (१९२० पासून २००३ पर्यंतचा कालखंड) : खंड दोन, मुंबई, २००४.
समीक्षण : जगतानंद भटकर
Discover more from मराठी विश्वकोश
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
