पूर्वीचा पश्चिम सामोआ. अधिकृत नाव इन्डिपेन्डेन्ट स्टेट ऑफ सामोआ. पॅसिफिक महासागरातील एक स्वतंत्र देश. क्षेत्रफळ २,८३१ चौ. किमी. लोकसंख्या १,९८,४१४ (२०२०). दक्षिण
पॅसिफिक महासागरातील पॉलिनीशिया द्वीपसमूहांपैकी सामोआ हा एक पंधरा बेटांचा द्वीपसमूह असून राजकीय दृष्ट्या हा द्वीपसमूह दोन भागांत विभागला आहे. त्यांपैकी पश्चिमेकडील द्वीपसमूह सामोआ (१ जानेवारी १९६२ पासून) व पूर्वेकडील अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांच्या अखत्यारीतील द्वीपसमूह अमेरिकन सामोआ या नावाने ओळखला जातो. १७१° प. रेखावृत्ताच्या पश्चिमेस सामोआ, तर पूर्वेस अमेरिकन सामोआ आहे. हे दोन द्वीपसमूह एकमेकांपासून १३० किमी. अंतरावर आहेत. पूर्वी या द्वीपसमूहाला ‘नेविगेटर्झ आइलंड्स’ असे संबोधले जाई. न्यूझीलंडच्या ईशान्येस २,९०० किमी. वर सामोआ बेटे असून त्याच्या पूर्वेस अमेरिकन सामोआ बेटे आहेत. सामोआमध्ये साव्हाई ई आणि ऊपोलू ही दोन प्रमुख व क्षेत्रफळाने मोठी बेटे असून त्याशिवाय ॲपालिमा, व्हानुआतापू, नोमानो, नामूआ, न्यूलूआ व न्यूतेले या लहान बेटांचा समावेश होतो. त्यांपैकी साव्हाई ई, ऊपोलू, ॲपालिमा व मानोनो बेटांवर वस्ती आढळते. साव्हाई ई अणि ऊपोलू या दोन बेटांदरम्यान १६ कि.मी.चे अंतर असून तेथे अ‍ॅपालिमा सामुद्रधुनी आहे. याच सामुद्रधुनीत ॲपालिमा आणि नोमानो ही दोन बेटे आहेत. सामोआचा आग्नेय-वायव्य विस्तार सुमारे १५० किमी. आहे. एकूण भूक्षेत्रापैकी साव्हाई ई या सर्वांत मोठ्या बेटाचे क्षेत्रफळ १,७०७ चौ. किमी., ऊपोलू बेटाचे १,११७ चौ. किमी. व इतर बेटांचे क्षेत्र ७ चौ. किमी. आहे. ऊपोलू बेटाच्या अपतट भागात छोटी छोटी पाच द्वीपे आहेत. ऊपोलू बेटावरील आपीआ (लोकसंख्या ४०,४०७ – २०२०) हे सामोआच्या राजधानीचे ठिकाण होय.
भूवर्णन : सामोआमधील बेटे सुमारे ७ द. ल. वर्षांपूर्वीपासून झालेल्या ज्वालामुखी उद्रेकातून निर्माण झालेली असून ती पर्वतमय व खडकाळ आहेत. त्यांचे कड्यांचे किनारी भाग वगळता इतरत्र बेटांभोवती प्रवाळ खडक आणि उथळ खारकच्छ आढळतात. साव्हाई ई व ऊपोलू या दोन्हीही बेटांचे मध्यभाग उंच पर्वतीय प्रदेशांनी व्यापलेले आहेत. साव्हाई ई बेटावरील ज्वालामुखी निद्रिस्त असून मौंट अफी ज्वालामुखीचा उद्रेक १६९० मध्ये, मौंट मू ज्वालामुखीचा उद्रेक १९०२ मध्ये, तर माताव्हानू ज्वालामुखीचा उद्रेक १९०५ – १९११ या कालावधीत झाला. सभोवताली लाव्हाजन्य पठारे आहेत. साव्हाई ई बेटावरील मौंट सिलिसिली हे सर्वोच्च शिखर (१,८५८ मी.) आहे. ऊपोलू बेटावरील मध्यवर्ती ज्वालामुखी श्रेणीची सर्वाधिक उंची (१,११३ मी.) मौंट फीटो येथे आहे. दोन्ही प्रमुख बेटांवर अनेक उथळ, आखूड, शीघ्रप्रवाही व कमी विस्ताराच्या नद्या असून त्यांच्या मार्गांत धबधबे आढळतात. मध्यवर्ती उच्चभूमी प्रदेशाकडून त्या सभोवतलच्या किनाऱ्याकडे वाहत जात असल्याने अरीय स्वरूपाची नदीप्रणाली निर्माण झाली आहे. सामोआच्या सागरकिनाऱ्याची एकूण लांबी ४,०३२ किमी. आहे. किनाऱ्यावर सुंदर पुळणी आहेत. बेटावरील ज्वालामुखी मृदा सुपीक; परंतु सच्छिद्र आहे.
हवामान : सामोआचे हवामान उष्णकटिबंधीय व दमट सागरी स्वरूपाचे आहे. एप्रिल ते नोव्हेंबर यांदरम्यान हवामान कोरडे, तर नोव्हेंबर ते एप्रिल यांदरम्यान ते आर्द्र असते. नोव्हेंबर हा सर्वांत उष्ण, तर जुलै हा सर्वांत थंड महिना असतो. एप्रिल ते नोव्हेंबर या आग्नेय व्यापारी वाऱ्यांच्या काळात वातावरण थंड असते. या काळात तेथील तापमान २२° से., तर नोव्हेंबर ते एप्रिल या वर्षा ऋतूतील तापमान ३६° से. असते. जानेवारी ते मार्च यांदरम्यान येथे टायफून चक्रीवादळे संभवतात आणि कधीकधी ती खूप हानीकारक ठरतात. वार्षिक सरासरी पर्जन्यमान २८७ सेंमी. असून त्यांपैकी दोन तृतीयांश पर्जन्यमान पावसाळ्यात आढळते. पर्ज्यन्यातील प्रादेशिक भिन्नता २५४ ते ७६२ सें. मी. यांदरम्यान आढळते.
वनस्पती व प्राणी : सामोआ बेटांवर उष्णकटिबंधीय वर्षारण्ये असून त्यांचे सखोल प्रदेशातील, पर्वतीय प्रदेशातील व अधिक उंचीवरील अरण्ये असे तीन प्रकार पडतात. दलदलयुक्त
प्रदेशात खारफुटी वने आढळतात. येथे गवत व झुडुपेही मोठ्या प्रमाणावर वाढतात. येथे वृक्षांच्या ५३६ जाती आहेत. द्राक्षवेली मोठ्या प्रमाणावर वाढतात. किनाऱ्यावर नारळाच्या बागा आहेत. किनाऱ्यावरील बरीच अरण्ये वसाहती व शेतीसाठी तोडली गेली आहेत. त्यामुळे धूपही वाढली असून त्याचा परिणाम किनाऱ्यावरील खारकच्छ आणि प्रवाळ खडकांवरही झाला आहे. ऊपोलू बेटाच्या दक्षिण-मध्य भागातील २८ चौ. किमी. क्षेत्रात विस्तारलेले ओ ली पूपू हे देशातील पहिले राष्ट्रीय उद्यान आहे (१९७८). कबूतर, रेल, बदक, दलदली कोंबड्या, कोकिळ, छोटे वाघूळ इत्यादी उडणारे पक्षी व कोल्हे, स्किंच, रानटी गुरे यांसारखे प्राणी सामोआमध्ये आढळतात.
इतिहास : सुमारे ३,५०० वर्षांपूर्वी लॅपिटा लोकांनी सामोअन बेटांचा शोध लावून त्यांवर वस्ती केली. पॉलिनीशियन लोकांनी सामोआ द्वीपसमूहावर इ. स. पू. सुमारे १००० च्या सुमारास वस्ती केल्याचे पुरावे मिळतात. सामोअन भाषा ही माओरी, ताहीतिअन, हवाई व टाँगा या भाषांच्या जवळची आहे. डच मार्गनिर्देशक याकॉप राग्वाँन यांनी बहुधा १७२२ मध्ये ही बेटे पाहिली असावीत. फ्रेंच समन्वेषक ल्वी आंत्वान दे बूगँव्हील हे या बेटांना भेट देणारे पहिले यूरोपियन होत (१७६८). येथील सामोअन लोक सुकाणूविरहित मचवा (कनू) वल्हविण्यात पटाईत होते. त्यामुळे या द्वीपसमूहाला मार्गनिर्देशकांचा द्वीपसमूह असे नाव पडले. झां फ्रान्स्वा दे गालोप कोंत दे ला पॅरूझ यांनी १७८७ मध्ये या बेटांचे सर्वेक्षण केले.
लंडन मिशनरी सोसायटीच्या दोन सदस्यांनी १८३० मध्ये साव्हाई ई बेटावर वस्ती केली. १८३४ मध्ये सामोअन भाषा लिखित स्वरूपात आणली. १८३८-३९ मध्ये सामोआच्या प्रमुखांनी यूरोपीय देशांशी तसेच अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांशी व्यापारी करार केले. तसेच त्यांच्यातील परस्परसंबंधांचे स्वरूप ठरविले. शतकाच्या मध्यास यूरोपीय वसाहतकारी आणि व्यापारी प्रतिनिधींनी ऊपोलू बेटावरील आपीआ सभोवतालच्या प्रदेशात आपले लक्ष केंद्रित केले. १८४८ – १८७३ या काळात सामोआला आपले अस्तित्व टिकविण्यासाठी तीव्र लढा द्यावा लागला. संयुक्त संस्थानांचे विशेष प्रतिनिधी कर्नल ए. बी. स्टेनबर्जर यांनी १८७३ चा शांतता करार घडवून आणण्यात महत्त्वाची भूमिका पार पाडली. स्टेनबर्जर यांनी यूरोपियन पद्धतीचे संविधान तयार केले, तसेच ते येथील कार्यकारी अधिकारी बनले. १८७६ मध्ये ब्रिटनने त्यांना अटक व हद्दपारी केली. येथे नव्याने पक्षीय वाद निर्माण होऊन ब्रिटिशांनी आपीआ येथे म्युनिसिपालीटीची स्थापना केली (१८७९). सामोआवरील आधिपत्यासाठी ब्रिटीश, जर्मन व अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने यांच्यातील सत्तासंघर्ष चालूच राहिला. १६ मार्च १८८९ रोजी तीन जर्मन व तीन संयुक्त संस्थानांच्या युद्धनौका आपीआ बंदरामध्ये चक्री वादळात सापडून भरकटल्या किंवा समुद्रात बुडाल्या, तेव्हा हा संघर्ष शिगेला पोहोचला. या आपत्तीची परिणती बर्लिन करारामध्ये झाली (१८८९). या करारानुसार तीनही सत्ता सामोआच्या तटस्थतेस, तसेच त्याला स्वातंत्र्य देण्यास राजी झाल्या. सामोआचा राजा व तीन सत्तास्पर्धक यांच्यात पुन्हा वाद उफाळून आला. १८९९ मध्ये तीनही सत्तास्पर्धक एकत्र येऊन त्यांनी १८८९ चा करार रद्द केला आणि पश्चिम सामोआ द्वीपसमूह जर्मनीला जोडला.
या बेटांना जर्मन रक्षित राज्याचा दर्जा १८९९ मध्ये प्राप्त झाला. पहिल्या महायुद्ध काळात (१९१४ – १९१८) न्यूझीलंडच्या सैन्याने जर्मनीकडून ही बेटे हस्तगत केली. राष्ट्रसंघाच्या महादेशानुसार १९१९ मध्ये न्यूझीलंडला शासकीय अधिकार प्राप्त झाले. न्यूझीलंडचे प्रशासकीय अधिकार ग्राह्य धरून १९४६ मध्ये पश्चिम सामोआ संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या विश्वस्त क्षेत्रात समाविष्ट करण्यात आला. पश्चिम सामोआत स्वायत्त प्रशासनाच्या दृष्टीने १९५४ पासून प्रयत्न सुरू झाले. त्याची फलश्रुती १९६० च्या स्वतंत्र राज्यघटनेत झाली. तिला संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या आमसभेने सार्वमताद्वारे अनुमती देऊन (१९६१) पश्चिम सामोआ या स्वतंत्र राष्ट्राची निर्मिती १ जानेवारी १९६२ रोजी झाली. त्याचवर्षी सामोआचा न्यूझीलंडबरोबर एक मैत्री करार झाला. त्यानुसार सामोआने विनंती केल्यास विदेशी संबंधांबाबत न्यूझीलंड सामोआचे अधिकृत प्रतिनिधित्व करेल. सुरुवातीस राज्याच्या प्रमुखपदाची धुरा संयुक्त रीत्या दोन पारंपरिक राजांकडे होती (१९६३). त्यांपैकी एकाच्या निधनानंतर दुसरे मॉलिएटोआ तानु माफिली हे आजन्म राष्ट्रप्रमुख झाले. १९९७ मध्ये देशाचे पश्चिम सामोआऐवजी ‘सामोआ’ असे अधिकृत नाव स्वीकारण्यात आले.
सामोआत संविधात्मक राजेशाही अस्तित्वात आली. मॉलिएटोआ यांचे ११ मे २००७ रोजी निधन झाल्यानंतर विधानसभेकडून पाच वर्षांसाठी राज्य प्रमुखाची निवड केली जाऊ लागली. विधानसभेचे ४९ सदस्य असून त्यांपैकी सामोअनेतर व संमिश्र वांशिक समूहातून दोन आणि ४७ सार्वत्रिक प्रौढ मतदान पद्धतीने पाच वर्षांसाठी निवडले जातात. विधानसभा सदस्यांकडून पंतप्रधानांची निवड केली जाते. पंतप्रधान व मंत्रिमंडळाकडून प्रत्यक्ष राज्यकारभार पाहिला जातो. सामोअन ‘मताई’ म्हणजे कुटुंबाचा प्रमुख म्हणून ज्याला परंपरेने बिरुद प्राप्त झाले आहे, अशी व्यक्तीच निवडणुकीला उभे राहू शकते. सर्वोच्च न्यायालयाच्या देखरेखीखाली देशातील न्यायव्यवस्था चालते.
आर्थिक स्थिती : सामोआ हा एक विकसनशील देश आहे. शेती तसेच लघुउद्योग, मासेमारी, लाकूडतोड व पर्यटन या व्यवसायांवर देशाची अर्थव्यवस्था आधारित आहे. परदेशातील
कुटुंबियांकडून खाजगी रीत्या येणारी मदतही महत्त्वाची आहे. स्थूल राष्ट्रीय उत्पादनात सुमारे ४० टक्के वाटा कृषिक्षेत्राचा, २५ टक्के उद्योगांचा व ३५ टक्के सेवाक्षेत्राचा आहे. एकूण क्षेत्रफळापैकी दोन पंचमांश क्षेत्र कृषियोग्य आहे. सामोआतील चार पंचमांश क्षेत्र रुढिगत क्षेत्र असून ते क्षेत्र कुटुंबाचा किंवा खेड्याचा प्रमुख (आईगा) म्हणून मताईकडे भाडेपट्ट्याने असते. उर्वरित एक पंचमांश क्षेत्र पूर्ण मालकीचे किंवा सार्वजनिक आहे. देशातील एकूण श्रमिकांपैकी जवळजवळ दोन तृतीयांश श्रमिक कृषिक्षेत्रात सामावलेले आहेत. नारळ, कोको, केळी, अननस, आंबा, तारो, याम, भाकरीचे झाड, पॉ पाँ तसेच उष्णकटिबंधीय फळांचे उत्पादन येथे घेतले जाते. किनाऱ्यावर नारळाच्या बागा आहेत. सामोआत डुकरे, गुरे व गाढवे असे पशुधन आहे. देशातील एकूण भूक्षेत्राच्या ६०.४ टक्के क्षेत्र अरण्याखाली होते (२००५). लाकूडतोड व्यवसायातून स्थानिक उपयोगासाठी तसेच निर्यातीसाठी लाकडाचे उत्पादन घेतले जाते. मासेमारी व्यवसायातून स्थानिक गरजा भागविल्या जातात. येथे सर्वाधिक पकड टुना माशांची केली जाते.
निर्मिती उद्योगांत विविधता आणणे हे शासनाचे धोरण आहे. कृषिउत्पादने व अरण्योत्पादनांवर आधारित उद्योगांबरोबरच अन्नप्रक्रिया, हस्तकला, विद्युत साहित्य, कापड, साबण, सौम्य पेये, सिगारेटी, बिअर, रंग, पादत्राणे, पशुखाद्य, नारळाची उत्पादने, दारू गाळणे, गोमांस डबाबंदी, फळे व त्यांचे रस हवाबंद डब्यात भरणे इत्यादी उद्योगही येथे चालतात. बहुतांश उत्पादने स्थानिक गरजा भागविण्यासाठी घेतली जातात. पर्यटन हा येथील एक प्रमुख व्यवसाय असून त्यापासून मोठ्या प्रमाणावर परकीय चलन मिळते. वित्तीय विभागात नियमितता आणणे, गुंतवणुकीला प्रोत्साहन देणे, या दृष्टीने शासनाचे प्रयत्न चालू आहेत.
टाला हे सामोआचे अधिकृत चलन आहे. १ जुलैला वित्तीय वर्ष सुरू होते. सेंट्रल बँक ऑफ सामोआ (स्था. १९८४) या मध्यवर्ती बँकेकडून चलन निर्गमित केले जाते. त्याशिवाय काही व्यापारी बँका येथे आहेत.
यंत्रे व वाहतूक सामग्री, खाद्यपदार्थ, इंधन, निर्मिती वस्तू, उपभोग्य वस्तू, यांची आयात, तर नारळ व नारळाची उत्पादने, ताडतेल, तारो, टामू, कॉफी, कोको, बिअर व सिगारेटी यांची निर्यात केली जाते. न्यूझीलंड, ऑस्ट्रेलिया, अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने, अमेरिकन सामोआ, फिजी, जपान, चीन, तैवान, सिंगापूर, इंडोनेशिया यांच्याशी सामोआचा विदेश व्यापार चालतो. सामोआचा व्यापार प्रतिकूल संतुलनाचा आहे.
आपीआ व आसाक येथे खोल सागरी बंदरे आहेत. नियमित जलवाहतूकमार्गांनी ही बेटे जपान, अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने, यूरोप, फिजी बेटे, ऑस्ट्रेलिया व न्यूझीलंडशी जोडलेली आहेत. आपीआ (फाले ओलो) येथे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ आहे.
लोक व समाजजीवन : सामोआच्या ऊपोलू बेटाची लोकसंख्या (मानोनो व ॲपालिमासह) १,४३,४१८, तर साव्हाई ई बेटाची लोकसंख्या ४४,४०२ होती (२०११); कारण साव्हाई ई
बेटावरून लाव्हारस वाहत गेल्यामुळे बरेचसे क्षेत्र नापिक झाले आहे. त्यामुळे या बेटावर लोकसंख्या तुरळक झाली आहे. ग्रामीण भागात ८१ टक्के लोक राहतात (२०१८). लोकसंख्येचे केंद्रीकारण किनारी भागात झालेले आहे. सरासरी आयुर्मान ७४ वर्षे (२०१७) व साक्षरतेचे प्रमाण ९८ टक्के आहे (२०१२). सामोअन व इंग्रजी या अधिकृत भाषा येथे आहेत.
सामोअन लोक प्रामुख्याने ख्रिश्चन असून त्यांपैकी तीन चतुर्थांश प्रॉटेस्टंट व उर्वरित रोमन कॅथलिक आहेत. सामोअन लोक प्रामुख्याने पॉलिनीशियन वंशाचे असून त्यांची टाँगा लोकांशी तसेच न्यूझीलंडमधील माओरी यांच्याशी विशेष सजातीय जवळीक आहे. त्याशिवाय मिश्र यूरोपॉलिनीशियन, यूरोपियन, पॅसिफिकमधील इतर द्वीपवासीय व चिनी हे अल्पसंख्यांक आहेत.
येथील लोकजीवनावर ख्रिश्चन धर्माचा प्रभाव असला, तरी विशेषतः ग्रामीण भागात परंपरागत संस्कृती अद्यापि अवशिष्ट आहे. खेड्यांत रोज संध्याकाळी सायंप्रार्थनेची घंटा नियमितपणे वाजविली जाते. काव्हा मद्यपान उत्सव खेड्यांमध्ये साजरा केला जातो. नामांकित पाहुण्यांसाठी शासनही या उत्सवाचे आयोजन करते. आईगा म्हणजे सामोअन कुटुंब. या कुटुंबाच्या किंवा गावाच्या प्रमुखाला परंपरेने प्रमुख म्हणून बिरुद प्राप्त झाले आहे. अशा सामोअन मुख्य व्यक्तीला ‘मताई’ म्हणतात. आईगामधील व्यक्तींकडून मताईची निवड केली जाते. मिश्र व बिगर सामोअन वस्ती वगळता सर्वत्र मताई व आईगा अशी सामाजिक पद्धती रूढ आहे. शिष्टाचार, संभाषण आणि सामाजिक परस्परसंबंध यांबाबतचे नियम सर्वत्र कोटेकोरपणे पाळले जातात.
न्यूझीलंडच्या धर्तीवर येथील शिक्षणपद्धती आहे. शिक्षण जरी ऐच्छिक असले, तरी मुलांचा शिक्षणाकडे ओढा आढळतो. माध्यमिक, व्यावसायिक व शिक्षक-प्रशिक्षण विद्यालये येथे आहेत. येथील सामोआ राष्ट्रीय विद्यापीठाची स्थापना १९८४ मध्ये झाली आहे. साउथ पॅसिफिक विद्यापीठाचे कृषिविद्यालय आपीआ येथे आहे. तंत्रनिकेतन संस्थेत व्यवसायशिक्षण व प्रशिक्षण दिले जाते. येथील राष्ट्रीय वस्तुसंग्रहालय व सांस्कृतिक केंद्राची स्थापना १९८४ मध्ये करण्यात आली आहे. राजधानी आपीआशिवाय असाऊ व तागा ही प्रमुख शहरे आहेत.
समीक्षक : ना. स. गाडे
