लेखकः वसंत चौधरी

आशियातील तसेच जगातील सर्वाधिक उंचीची विशाल पर्वतप्रणाली. हिमालय हा सर्वांत तरुण घडीचा पर्वत आहे. हिमालयाच्या उंच रांगा सतत बर्फाच्छादित असतात. हिमालय या संस्कृत शब्दातील हिम म्हणजे बर्फ आणि आलय म्हणजे…

पर्यटन हा हिमालय पर्वतीय क्षेत्रातील एक महत्त्वाचा व्यवसाय बनला आहे. या व्यवसायामुळे असंख्य स्थानिकांना रोजगार मिळाला असून त्यांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण विविध उत्पादनांना बाजारपेठ उपलब्ध झाली आहे. हिमालयातील उत्तुंग हिमाच्छादित शिखरे, थंड…

ब्रह्मपुत्रा नदीपात्राच्या व नामचा बारवा शिखराच्या पूर्वेस काही अंतरापर्यंत पर्वतरांगा व टेकड्यांचा प्रदेश आहे. भारताच्या अगदी ईशान्य भागात या रांगा दक्षिणेकडे वळलेल्या दिसतात. पुढे त्यांचा विस्तार भारत-म्यानमार सरहद्दीवरून दक्षिणेकडे गेलेला…

हिमालयाच्या उंच आणि ओबडधोबड पर्वतरांगा, खोल घळया, उंच शिखरे, खडकाळ कडे, बर्फाच्छादित प्रदेश, घनदाट अरण्ये इत्यादी घटक वाहतूकमार्गांच्या विकासातील प्रमुख अडथळे आहेत. जगातील सर्वाधिक उंचीवरील खिंडी प्रामुख्याने हिमाद्रीमध्ये सुमारे ३,०००…

हिमालय पर्वतातील उंच भाग सतत बर्फाच्छादित असतात. हिमालय हा संस्कृत शब्द असून हिम म्हणजे बर्फ आणि आलय म्हणजे वास्तव्य किंवा घर. यावरून बर्फाचे वास्तव्य किंवा घर असलेला प्रदेश म्हणजे हिमालय…

हिमालय पर्वतात शेकडो सुंदर सरोवरे आहेत. जगातील सर्वाधिक उंचीवरील सरोवरांमध्ये येथील सरोवरांचा समावेश होतो. वाढत्या उंचीनुसार सरोवरांचा आकार कमी होताना दिसतो. येथील सरोवरांच्या निर्मितीची कारणे वेगवेगळी आहेत. हिमोढांच्या संचयनामुळे, हिमनद्यांच्या…

भौगोलिक आणि ऐतिहासिक कारणांमुळे भारतीय उपखंडात ब्रिटिश आल्यानंतरच हिमालय पर्वताचे समन्वेषण आणि त्यातील शिखरे सर करण्याचे प्रयत्न सुरू झाले. स्वातंत्र्योत्तर काळात ब्रिटिश या प्रदेशातून निघून गेल्यानंतरही हिमालयाच्या समन्वेषणात ब्रिटिशांचाच पुढाकार…

हिमालय पर्वतात असंख्य नद्यांची उगमस्थाने आहेत. अनेक हिमालयीन नद्या पूर्वप्रस्थापित स्वरूपाच्या व हिमालयापेक्षाही जुन्या आहेत. हिमालयाचे उत्थापन अगदी मंद गतीने होत होते. त्याच वेळी या नद्यांनी पात्राचे अधोगामी क्षरण करून…

हिमालय पर्वताच्या वेगवेगळ्या भागातील हवामानामधील भिन्नता, पर्जन्यमान, सूर्यप्रकाशाची उपलब्धता, प्रदेशाची उंची, मृदा प्रकार इत्यादी घटकांमधील तफावतीनुसार वनस्पती व प्राणिजीवनात विविधता आढळते. येथे उष्ण कटिबंधीय, समशीतोष्ण कटिबंधीय आणि टंड्रा प्रकारचे हवामान…

हिमालय पर्वताच्या वेगवेगळ्या रांगांमध्ये असंख्य खिंडी आहेत. येथील खिंडी खाजगी व सार्वजनिक वाहतूक, व्यापार, संरक्षण तसेच राजकीय, लष्करी व भूराजनैतिक दृष्ट्या विशेष महत्त्वाच्या आहेत. या खिंडींमुळे त्या खिंडींच्या दोन्ही बाजुंकडील…

भारतीय उपखंडातील तसेच तिबेटच्या पठारावरील हवामानावर हिमालयाच्या पश्चिम-पूर्व विस्ताराचा आणि अधिक उंचीचा फार मोठा परिणाम झालेला आहे. हिमालय पर्वताच्या वेगवेगळ्या भागांतील हवामानात व पर्जन्यमानात बरीच तफावत आढळते. पश्चिमेपेक्षा पूर्व भागातील…

भारतीय उपखंडाच्या आणि विशेषत: भारताच्या दृष्टीने हिमालय पर्वताला भौगोलिक, आर्थिक, पर्यावरणीय, राजकीय, सामाजिक, पर्यटन, धार्मिक, भूराजनैतिक, संरक्षण आणि सांस्कृतिक दृष्ट्या अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. भारताच्या उत्तर सरहद्दीवर पश्चिम-पूर्व दिशेत पसरलेली हिमालयाची…

भौगोलिक दृष्ट्या हिमालय पर्वताचे पश्चिमेकडून-पूर्वेकडे सामान्यपणे पंजाब हिमालय, कुमाऊँ हिमालय, नेपाळ हिमालय व आसाम हिमालय असे चार उपविभाग केले जातात. कित्येकदा काश्मीर हिमालय, पंजाब, कुमाऊँ, नेपाळ, सिक्कीम, दार्जिलिंग, भूतान व…

हिमालय पर्वताचे पश्चिमेकडून पूर्वेकडे अनुक्रमे (१) पश्चिम हिमालय, (२) मध्य हिमालय व (३) पूर्व हिमालय अशा तीन भागांत विभाजन केले जाते. (१) पश्चिम हिमालय : पश्चिमेस नंगा पर्वत किंवा सिंधू नदीच्या…

हिमालय पर्वताच्या बऱ्याचशा भागाची अचूक आणि सर्वमान्य भूशास्त्रीय माहिती अद्याप उपलब्ध नाही. हिमालयाची संरचना सामान्यपणे आल्प्स पर्वतसदृश्य आहे. सांरचनिक दृष्ट्या हिमालय श्रेणी ही पश्चिमेकडील हिंदुकुश व बलुचिस्तान श्रेण्यांशी आणि पूर्वेकडील…