अनादी काळापासून पृथ्वीवर सजीवांचा जन्म, वाढ (शरीरात्मक आणि संख्यात्मक) आणि मृत्यू होत आहे. या जीवनचक्रामध्ये काळाप्रमाणे बदल होत गेले आणि आजची जीवसृष्टी पूर्वीच्या जीवसृष्टीपेक्षा निराळी अशी अस्तित्वात आली. जसजसे पृथ्वीच्या पर्यावरणात फरक पडत गेले; तसतसे बदलणाऱ्या पर्यावरणास अनुकूलन होत जाऊन जीवांच्या नवनवीन प्रजाती उदयास आल्या. काही वनस्पतींच्या आणि प्राण्यांच्या जाती – प्रजाती लाखो वर्षांपूर्वीच्या परिस्थितीत मोठ्या संख्येने वावरत होत्या, नवनव्या प्रजातींची निर्मिती करत होत्या, त्यांपैकी अनेक काळाबरोबर बदलणाऱ्या परिस्थितीत तग धरू शकल्या नाहीत, त्यांच्यापैकी काहींचे फक्त ठसे (fossils) मागे राहिले. ज्या बदलत्या परिस्थितीतही शिल्लक राहिल्या त्यांना चार्ल्स डार्विनने जिवंत जीवाश्म (Living Fossils) असे म्हटले आहे. त्यांपैकी बऱ्याच प्रजाती आता नैसर्गिक अधिवासात दिसत नाहीत, मात्र लागवड केल्यामुळे टिकल्या आहेत.
जिवंत जीवाश्म जेथे निसर्गतःच आढळतात, तेथील लाखो वर्षांपूर्वीच्या परिस्थितीबद्दल अनुमान ढोबळमानाने करता येते. त्या दृष्टीने जिवंत जीवाश्मांना लाखो वर्षांपूर्वीच्या पर्यावरणाचे निदर्शक (Indicators of Environment in Geological eras) समजले जाते. गिंको बायलोबा (Ginkgo biloba), सायकॅड (Cycad) यांसारखे अनावृतबीजी वृक्ष, अश्वपुच्छ (Horsetails) प्रकारचे नेचे, अम्बोरेला हे आवृतबीजी वृक्ष ही त्याची काही उदाहरणे.
अश्वपुच्छ (Equisetum hortensis – Pteridophyte) : ही नेचे प्रकारची वनस्पती जुरासिक कालखंडाच्या उत्तरार्धात (१६५ दशलक्ष वर्षांपूर्वी) पॅलिओझोइक काळाच्या उत्तरार्धात खूप पसरलेली होती. अश्वपुच्छ ही एकमेव प्रजाती आज अस्तित्वात आहे.
गिंको बायलोबा : गिंको जातीची विविधता मेसोझोइक, पर्मियन कालखंडात खूप होती. गिंको एडिओनटोइडिस (G. adiontoidis) वृक्ष पूर्व क्रिटेसिअस काळात (१४० ते १०० दशलक्ष वर्षांपूर्वी) खूप मोठ्या प्रमाणावर प्रसारित असल्याचे आढळते. क्रिटेसिअसच्या शेवटी त्यात घट झाली. गिंको बायलोबा ही आज दिसून येणारी प्रजाती सुमारे ५० दशलक्ष वर्षांपूर्वी, पॅलिओसीन दरम्यान पसरलेली होती, डायनोसॉरच्या अन्नाचा भाग होता. विसकळीत परिस्थितीत वाढण्याच्या त्याच्या क्षमतेमुळे हा जिवंत जीवाश्म अनेक ठिकाणी वाढताना आढळतो. नैसर्गिक अधिवासात हा वृक्ष आता आढळत नाही, तर बुद्धविहार परिसर, तसेच रस्त्यांच्या बाजूने याची लागवड केलेली आढळते.
जपानी छत्र (Sciadopitys verticillata) : हा सूचीपर्णी वृक्ष सायडोपिटिएसी या अनावृतबीजी कुटुंबातील एकमेव सदस्य जवळजवळ २३० दशलक्ष वर्षांपासून अस्तित्वात आहे. जपानमधील ही एक विशिष्ट स्थानिक प्रजाती जिवंत जीवाश्म म्हणून आजही उपलब्ध आहे.
वेल्विशिया (Welwitschia) : वेल्विशिएसी या अनावृतबीजी कुटुंबातील ही एकमेव जिवंत प्रजाती आफ़्रिकेतील वैराण नामिब वाळवंटात अनेक शतके जिवंत आहे. या प्राचीन झाडाचे जवळचे नातेवाईक सुमारे ११० दशलक्ष वर्षांपूर्वी मध्य क्रिटेसिअस काळात नामशेष झाले. हा जिवंत जीवाश्म त्याच्या विशेष प्रकारच्या पानांमुळे ओळखला गेला.
अम्बोरेला ट्रायकोपोडा (Amborella trichopoda) : ज्या काळात आवृतबीजी फुलझाडे (Angiosperms) अनावृतबीजी (Gymnosperms) फुलझाडांपासून अलग झाले, त्या दशलक्ष वर्षांपूर्वीचे एक आवृतबीजी फुलझाड अम्बोरेला ट्रायकोपोडा हे पॅसिफिक प्रदेशातील फक्त न्यू कॅलेडोनियाच्या जंगलात आढळते. अम्बोरेला बहुधा आवृतबीजी झाडांच्या सर्वात प्राचीन वंशातील शेवटचा अवशेष असावा.
डॉन रेडवुड (Dawn redwood; Metasequoia glyptostroboides) आणि वोलेमिया नोबिलीस (Wollemia nobilis – a pine) ही जिवंत जीवाश्मांची आणखी काही उदाहरणे आहेत. सायकॅडस यांचाही विचार काही शास्त्रज्ञ करतात, कारण त्यांची संख्या निसर्गतःच कमी होत आहे. परंतु, ३०० प्रजाती असलेल्या या समूहाला जिवंत जीवाश्म समजण्यास बहुतेक शास्त्रज्ञ तयार नाहीत.
समीक्षक : शरद चाफेकर