गौरी नाच : गौरी नाच हा महाराष्ट्रातील एक अत्यंत लोकप्रिय आणि उत्साही नृत्यप्रकार आहे. हा नृत्यप्रकार विशेषतः गणेशोत्सवाच्या दरम्यान साजरा केला जातो. महाराष्ट्रातील विविध भागांमध्ये गौरी नाचाच्या विविध पद्धती आणि प्रकार आढळतात. या नृत्याचा उगम शेतकरी समाजात झाला असल्याचे मानले जाते. पूर्वीच्या काळात, शेतकऱ्यांनी आपले पीक चांगले येण्यासाठी आणि देवता गौरीची कृपा प्राप्त करण्यासाठी हा नाच सादर केला जात असे. आदिवासी वारली समाजात गौरी नाच करण्याची प्रथा आहे. मुख्यतः भाद्रपद महिन्यात शेतीची कामे झाल्यानंतर श्रमपरिहार म्हणून गौरी नाच केला जातो. ज्याला धार्मिक अधिष्ठानही आहे. काही वारली समूह गौरी नाच हा केवळ पहिल्या पावसात उगवणारी ‘कोवळीची भाजी’ खाऊनच सादर करण्याची प्रथा पाळतात. अलीकडे हा नृत्यप्रकार गणेशोत्सवाच्या उत्सवाचा अविभाज्य भाग बनला आहे.
गौरी नाच : स्वरूप आणि पद्धत
गौरी नाच हा नृत्यप्रकार सामूहिक स्वरूपात सादर केला जातो. या नृत्यात महिलांचा सहभाग अधिक असतो, परंतु काही ठिकाणी पुरुषही या नृत्यात सहभागी होतात. नृत्याच्या दरम्यान, महिलांनी पारंपारिक नऊवारी साडी नेसलेली असते आणि त्या पायात घुंगरू बांधतात. नृत्यात विविध प्रकारच्या पायांच्या हालचाली, हातांच्या मुद्रा, आणि शरीराच्या हालचालींचा समावेश असतो. गीतांच्या तालावर नृत्य करताना महिलांच्या हालचाली अत्यंत आकर्षक आणि लयबद्ध असतात.
गौरी नाच करताना गाण्याला व गौरी नाचाच्या सुरुवातीला गौरीचे स्वागत गीत गायले जाते. त्यानंतर नृत्याचा आरंभ होतो. नृत्याच्या दरम्यान, महिलांनी विविध प्रकारचे गीत गातात आणि त्याच्या तालावर नृत्य करतात. गीतांमध्ये प्रामुख्याने गणेश आणि गौरीच्या स्तुतीची गाणी असतात. गौरी नाचात गणपतीसोबत चंद्र, सूर्याला त्यानंतर धरणी माता, कणसरी माता, गावतरी माता व जमलेल्या सर्व लोकांस नमस्कार करून नाचाला सुरुवात केली जाते.नमन झाल्यानंतर भावगीतांचे विषय गाण्यातून मांडले जातात. ज्यात जीवनातील सुखदुःखांचे भाव वर्णन केलेले असतात.
पालघर जिल्ह्यामध्ये भाद्रपद महिन्यातील गौरी आगमनाच्या दिवशी गौरी नाच हा मातीच्या मडकयासोबत केला जातो. मुलींच्या डोक्यावरती मातीचे मडकं असतं. ज्याला पानाफुलांची सजावट केलेली असते. यात मुख्यतः टाकळा, तेरडा, गोमेठी यांच्या जुडया त्या मडक्यात ठेवलेल्या असतात आणि ही मडकी डोक्यावरती घेऊन गौरी नाच सादर केला जातो. स्त्री पुरुष मिळून हे नृत्य एकत्र गोलाकार फिरत सादर करतात. कधी ढोल वाद्यासोबत तर कधी हाताच्या टाळ्यांच्या ठेक्यात हा गौरी नाच रंगतो. यात काही ठिकाणी पुरुष मंडळी त्यांच्या उजव्या पायात दोऱ्यात गुंफलेले आकाराने छोटे असणारे घुंगुर घालतात.
गौरी नाचाचे धार्मिक आणि सामाजिक महत्त्व
गौरी नाचाचे धार्मिक महत्त्व मोठे आहे. गौरी ही माता पार्वतीचा एक रूप आहे, आणि गणेश हा तिचा पुत्र आहे. गौरी नाचाच्या माध्यमातून गौरी आणि गणेशाची स्तुती केली जाते. या नृत्यामुळे भक्तांमध्ये एकात्मता आणि समर्पणाची भावना वाढीस लागते. नृत्याच्या माध्यमातून भक्त आपल्या भावनांची अभिव्यक्ती करतात आणि देवीचे आशीर्वाद प्राप्त करतात. सामाजिक दृष्टिकोनातून, गौरी नाच हे एक महत्त्वाचे सांस्कृतिक घटक आहे. या नृत्यामुळे समाजातील विविध घटकांमध्ये एकात्मता आणि सौहार्द वाढीस लागतो. या नृत्यात महिलांचा सहभाग अधिक असल्याने महिलांच्या सशक्तीकरणाचा एक महत्त्वाचा भाग ठरतो. महिलांनी या नृत्यातून आपल्या कला-कौशल्याची अभिव्यक्ती करतात आणि आपली सांस्कृतिक परंपरा जपत असतात.
आधुनिक काळातील गौरी नाच
आधुनिक काळातही गौरी नाचाची परंपरा जपली जाते. गणेशोत्सवाच्या दरम्यान विविध ठिकाणी गौरी नाचाचे आयोजन केले जाते. या नृत्यात सहभागी होण्यासाठी लोक मोठ्या उत्साहाने येतात. आधुनिक काळात, गौरी नाचाच्या परंपरेत काही बदल झाले आहेत. उदाहरणार्थ, नृत्याच्या गीतांमध्ये काही प्रमाणात आधुनिक गाणी समाविष्ट केली जातात. परंतु, या बदलांमुळे नृत्याची मौलिकता आणि परंपरेची भावना कायम राखली जाते. हा नृत्यप्रकार केवळ एक कला नसून, धार्मिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्वाचा एक अभिन्न घटक आहे. या नृत्याच्या माध्यमातून गौरी आणि गणेशाची स्तुती केली जाते, समाजातील विविध घटकांमध्ये एकात्मता आणि सौहार्द वाढीस लागतो, आणि महिलांच्या सशक्तीकरणाला प्रोत्साहन मिळते.
संदर्भ : क्षेत्र अध्ययन
Discover more from मराठी विश्वकोश
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
